کاخــــــــــــها:

دوره ی سلجوقی :

کاخهای دوره ی سلجوقی در سه دسته قابل بررسی می باشد یکی کاخهای حکومتی موجود،دیگری کاخهای معرفی شده در متون ودیگری کاخهای مخصوص مربوط به زمینداران بزرگ. ازجمله نمونه های دسته ی اول می توان به کاخ سلجوقی در مرو اشاره کرد.این کاخ از طریق حفاریهای باستانشناسی در محل مرو قدیم بدست آمده است وبه قرون 5-6ه.ق نسبت داده شده است.کاخ یاد شده در حقیقت قسمتی از مجموعه ارگ سلطنتی شهررا تشکیل می داده است واصطلاحاً سلطان قلع نامیده می شود.از دیگر بناهای این مجموعه که توسط برج وبارو از سایر قسمتهای شهر مجزا بود،کتابخانه وخانه ها ی حکومتی بود.طرح ونقشه ی کلی بنا از نوع 4ایوانی است وبه شکل 4گوش است.پلان کلی بنا ونحوه ی ارتباط فضاها در این کاخ بسیار شبیه رباط شرف بوده ،بدین شکل که رواقهایی در پیرامون حیاط واقع شده ودر پشت آن اتاقها ،در کنار چهار ایوان بزرگ وسط اضلاع جای گرفته اند.از طرف دیگر بسیاری از خصوصیات تزئین این بنا همچون نیمه ستونها تزئین ونغولهای تزئینی شباهت زیادی با آثار سلجوقی مسجد جامع اصفهان دارد.

از نمونه های دسته ی دوم مجموعه ساختمانهای عمدتاً مربع شکلی است که از طریق بررسی های باستانشناسی وحفریات بدست آمده است.این بناها نسبتاً ساده بوده ودر واحه ی مرو قرار گرفته اند.به نظر می رسد بناهای یادشده در حقیقت مکان اقامت دهقانان ایرانی بوده که طبقه ی اشراف وزمیندار ایرانی در دوره ی قبل از اسلام بوده وتا قرون میانه ی اسلامی کماکان موجودیت داشته اند.

در ارتباط با کاخهایی که از طریق گزاراشات متون در مورد آنها اطلاعاتی وجود دارد .می توان به کاخ طُغان شاه سلجوقی حاکم هرات اشاره کنیم.این بنا در نزدیک دریاچه ایی واقع بوده وحالت تراس مانند داشته است.وبه شکل مجموعه ایی از بناهای گوناگون اقامتی وتفریحی برخوردار بوده است.این کاخ دارای تزئینات بی شماری از قبیل نقوش دیواری شامل تصاویر پادشاهان وصحنه های جنگ وشکار آنها ومجسمه های تزئینی بوده است.در حال حاضر هیچ اثری از این کاخ باقی نمانده است.

دوره ی ایلخانی:

در این دوره کاخها بیشتر از مصالح ناپایدار ساخته می شدند یا به شکل خیمه های بزرگ بودند؛دلیل این امر را می توان در زندگی مغولی ودر سیار بودن آنها جستجو کرد .

تعدادی از قصرهای این دوره از چوب ساخته می شدند.عده ی دیگری به شکل خیمه هایی بود که برای سکونت موقت در زمستان وتابستان به کار می رفت.این چادرها در ایران وسایر مناطق قلمرو مغول با ظرافت بسیار بافته می شد به طوری که در متون شرح آن آمده است.به این صورت که چادرها از پارچه های زرین بافته شده ومیخهایی از طلا به زمین کوبیده می شدند.این خیمه ها دارای اتاق انتظار وتالار بار پادشاهی بوده اند.

بااین حال در این دوره کاخهایی هم با مصالح پایدارتری مثل خشت وآجر نیز ساخته می شد.از جمله می توان کاخهایی که ارغون ساخته ونمونه هایی که در تبریز در زمان غازان خان ودر سلطانیه در زمان اولجایتو ساخته شده اشاره کرد که از نمونه ی آخر (در سلطانیه)در حال حاضر بقایایی دیده می شود.یکی از کاخهای این دوره که در حال حاضر باقی مانده وطرح مشخصی دارد،کاخ آباقاخان در تخت سلیمان است.

کاخ آباقاخان در تخت سلیمان:

این کاخ در زمان آباقاخان دومین ایلخان در محل تخت سلیمان امروزی که در دوره ی ایلخانی ستوریق خوانده می شده ساخته شده است.این کاخ به عنوان اقامتگاه تابستانی مورد استفاده بوده است ودر مکان آتشکده ی معروف دوره ی ساسانی(آذرگشنسب)قرارگرفته وبه نوعی از ساختمانهای آن استفاده ی مجدد شده است.این بنا طوری ساخته شده تا دورتادور دریاچه ی مرکزی تخت سلیمان را احاطه کند در حالیکه در دوره ی ساسانی چنین نبود.طرح آن به شکل چهار ایوانی بود.در پشت ایوان شمالی؛اتاق گنبدداری قرار دارد که به عنوان تالار بارعام استفاده می شده است.این تالار بجای آتشکده ی ساسانی قرارگرفته است.درسمت غربی حیاط تالاری دروازه ومستطیل شکل قرار دارد که در دو انتهای آن دو کوشک هشت ضلعی قرار دارد.این قسمت را احتمالاً تختگاه وقصر زمان خسرو دانسته اند.در این کاخ عناصر جالب توجهی دیده می شود که از ویژگیهای دوره ی ایلخانی است،مثل استفاده از طاقگان مقرنس،کاشیکاری لاجوردی،رنگ آمیزی ونقاشی روی گچ.این کاخ نشان دهنده ی این موضوع است که سبک چهار ایوانی سبک غالب در کاخ سازی اسلامی ایران بوده است حداقل تا دوره ی ایلخانی.

دوره ی تیموری:

در منابع تیموری اشارات زیادی به کاخها،کوشکها وباغهای این دوره شده است که متأسفانه از این همه فقط یک کاخ آن هم به صورت ناقص باقی مانده است .

با توجه به متون باغ سازی در این دوره اهمیت زیادی داشته به طوری که یکی از مهمترین اجزای هرکاخ باغهای آن بوده است.نمونه ایی از این باغها مربوط به شهرهای سمرقند ،هرات،تبریز،یزد در منابع شرح داده شده به عنوان نمونه کلاویخو(جهانگرد وسفیر اسپانیا در دربار تیمور)در مورد باغ سلطنتی سمرقند چنین نوشته است:«بامداد روز یکشنبه آنها سفیر نامبرده را به باغ مزبور که پیرامون آنرا دیواری گلین فرا گرفته بود،بردند.دیوار باغ را می توان در حدود یک فرسنگ برآورد کرد.درون باغ درختان میوه گوناگون وجود داشت.در داخل باغ شش حوض آب است که به وسیله آنها نهر بزرگ آبی که از وسط آنها می گذرد جریان می یابد...در وسط این باغ تپه ی بلند خاکی است که با دست انباشته شده واطراف آن تیره های چوبی قرار گرفته است...برروی آن چندین کاخ زیباست با اتاقهای مکمل که فوق العاده با طلا ولاجورد وکاشی تزئین یافته است واین تپه با چندین خندق بسیار عمیق احاطه گردیده است که از آب پر شده اند...».

همچنین در این منابع به وجود کاخهایی موسوم به هشت بهشت اشاره شده که در سرتاسر قلمرو تیموری ساخته شده اند.این آثار بعداً در دوره ی صفوی وتیموری هند وعثمانی منبع الهامی برای نوعی کاخ به همین نام می شوند.استفاده از چادرهای سلطنتی شبیه به نمونه های ایلخانی در این دوره نیز موسوم بوده است ودر منابع در مورد آنها توضیحات مفصلی وجود دارد.

کاخ آق سرای:

توسط تیمور در شهر سبز(پایتخت اولیه تیموری در آسیای مرکزی )ساخته شده است.نام آق سرای به معنی کاخ سفید است ودر منابع ادبی آن دوره در مورد آن مطالب زیادی وجود دارد.تمام آنچه از این کاخ باقی مانده است ورودی حجیم است که طاق آن 22متر عرض داشته است.با وجود خرابی این بنا 30متر طول دارد یقیناً ارتفاع اولیه ی آن بیشتر از این بوده است.این بنا ایوان را بزرگترین ایوان برجای مانده اسلامی دانسته اند.با وجود حفاریهای زیادی که در این مکان انجام گرفته هنوز طرح دقیق آن مشخص نیست ومعلوم نیست که ایوان باقی مانده چه قسمتی از کاخ را تشکیل می داده است.در میان متون، نوشته های دو نفر جالب توجه است یکی کلاویخوو دیگری بابر(از بازماندگان تیموری که یک قرن بعد در مورد این کاخ وسایر آثار دوره ی تیموری مطالبی نگاشته است)این توصیفات نیز طرح دقیق کاخ را مشخص نمی کنند.در مورد طرح این کاخ دو احتمال کلی وجود دارد:یکی اینکه ایوان کنونی دروازه ی ورودی کاخ بوده ودیگر اینکه ایوان یادشده ورودی نبوده بلکه مهمترین قسمت کاخ بوده وبه عنوان بخش مرکزی آن مورد استفاده بوده است.نوشته های کلاویخو فرضیه ی اول را تقویت می کند واشارات بابر احتمال دوم را تقویت می کند با توجه به توضیحات وی طرح کلی کاخ به شکل چهار ایوانی بوده است.اما در مورد ایوان یا ورودی باقی مانده باید گفت که سرتاسر آن با کاشی کاری تزئین شده وکتیبه های متعددی در آن بکاررفته است.ازجمله کتیبه هایی به زبان فارسی.این شباهتهای زیادی با سردر ورودی جامع بی بی خانم در سمرقند داردکه حدود 20سال بعد ساخته شده است.به این شکل که در طرفین آن برجهای جانبی(باستیون)وجود دارد.(در مورد منشأ این طرح در معماری دوره ی تیموری همانطور که در مبحث مساجد اشاره شد احتمالاًبرگرفته از معماری نظامی بوده واز آذربایجان به سمرقند رسیده در نخجوان این شیوه در بنایی مربوط به قرن 6ه.ق دیده می شود.کاشیکاری معرق این کاخ جالب توجه است ورنگ سبز در آن زیاد به کار رفته که تا حدودی غیر متداول بوده وآن را در ارتباط با رنگهایی به کار رفته در بناهای مملوکان دانسته اند.

قسمتی از جزوات دکتر عباسعلی احمدی،هنراسلامی 2،نیمسال 1390-91