سفارش تبلیغ
صبا ویژن

مناره ها:

دوره ی سلجوقی :

یکی از دوره های اوج مناره سازی قرون 5و6ه.ق است که طی آن در منطقه ایی گسترد.از نواحی غربی افغانستان تا نواحی شمال غربی آذربایجان بسیاری از آنها برپا گردیده بود.برخی از این بناها متعلق به مساجد بوده اند. بعدها در برخی از نمونه هایی در دوره های بعد،پیرامون آنها ساختمانهایی همچون مسجد وسایر بناها اضافه گردید.کنارآنها مسجد ساخته شده وبرخی به شکل تک ومنفرد هستند که در ارتباط با کارکرد وماهیت دو دسته ی اخیر با قطع ویقین نمی توان نظری داد.با توجه به بررسی موارد گوناگون همچون موقعیت جغرافیایی،چگونگی ارتباط با بناهای پیرامون،نوع تزئینات ،اشکال ومفاد کتیبه های بکاررفته در این مناره ها،ارتفاع وتعداد زیاد آنها ،تعیین کاربری برخی از آنها تا حدودی امکان پذیر بوده است.

ولیکن تعیین وتبین کاربری واهداف ساخت برخی نمونه ها با اشکالاتی همراه بوده وبیشتر در حوزه ی حدس وگمان مطرح می شود.با در نظر گرفتن موارد مطروح در ارتباط با کاربری این مناره ها می توان موارد ذیل را عنوان کرد:

برخی نمونه ها نشان ویادمانی از پیروزیهای مهم بوده است.بدین منظور ایجاد شده اند ،بارزترین نمونه از این گونه مناره ی جام در قسمت مرکزی افغانستان واقع در نزدیکی شهر فیروزکوه پایتخت سلاطین غوری است که در قرون 6ه.ق توسط سلطان غیاث الدین محمدبن سام غوری ساخته شده.موقعیت مکانی مناره به نحوی است که امکان وجود مسجد در کنار آن رد می شود.این مناره دارای کتیبه های بی شماری است که در بردارنده ی آیات قرآنی شامل قسمتهایی از سوره ی مریم بوده وهمچنین شرح وستایش را در بر می گیرد.

با توجه به مفاد کتیبه ها موقعیت مکانی بنا(در نقطه ایی پرت که از لحاظ جغرافیای محدوده ی سکونت کفار بود،همچنین عظمت وارتفاع بیش از حد مناره «بیش از 60متر»سمبلی از پیروزیها وفتح نامه ایی بوده باشد که در آجر به عنوان یادمان نقش بسته واز طرف دیگر نشان دهنده ی نقش مهم ساختمان به عنوان پیام ونشانی از مذهب اسلام در آن قلمرو می باشد).

به نظر می رسد نمونه هایی از مناره های این دوره که عمدتاً در کنار راههایی کاروان رو قرار داشته اند.به عنوان میل راهنما وراهنمای مسافران کاربری داشته است.

از جمله این موارد می توان به میل خسروگرد در نزدیکی سبزوار،منار کرات در خراسان ،منار قاسم آباد در مکران سیستان(در حال حاضر وجود ندارد)می توان اشاره کرد.

از دیگر فرضیاتی که در مورد مناره های دوره ی سلجوقی،مخصوصاًدر ارتباط با نمونه های موجود در شهرهایی همچون اصفهان (که به وفور یافت می شوند)می توان مطرح کرد.موارد ذیل قابل اشاره است:

شاید برخی از آنها نشان دهنده ی وجود اقامتگاههایی جهت اسکان وپذیرایی مهمانان ومسافران در شهر بوده اند؛چرا که در دوره ی بعد (ایلخانی)در اصفهان بنایی با نام دارالضیافه وجود دارد که تنها آثار باقی مانده ی آن دو مناره عظیم است که با توجه به مطالعات انجام شده این بنا مکانی برای پذیرایی از مسافران بوده است.همانطور که در اروپای قرون وسطی برخی نمازخانه ها وکلیساهای جامع بیان کننده ی سرسپردگی افراد بوده احتمال دارد برخی مناره های این دوره نیز چنین کارکرد مشابهی می داشتند یا احتمال دارد مانند برخی برجهای ناقوس کلیساهای ایتالیا که نماد برخی خاندانها محسوب می شدند تعدادی از مناره های یاد شده نماد ونشان برخی خاندانها وطوایف بوده باشند.

به طور کلی در ارتباط با کاربری وکارکرد این مناره ها شاید نتوان کاربرد موردی خاصی را مطرح کرد .احتمال دارد که مجموعه ایی از کاربردهایی یاد شده در یک مناره لحاظ می شده،کارکرد مذهبی مناره هایی که در نزدیکی مساجد قرار داشتند امری مسلم است ولیکن همچین نمونه ها در عین حال می توانست کارکردهای دیگری همچون میل راهنما داشته باشد.ازجمله نمونه های اخیر می توان به مناره های واقع در کنار مساجد این دوره در روستاها ی پیرامونی اصفهان که برسر شاه راههای عمده قرار داشت اشاره کرد در مجموع تعدد وشکوه و عظمت مناره های این دوره را شاید بتوان بدین نحو تفسیر کرد که آنها نشانی بر اعتقادات دینی راسخ حکام سلجوقی (به عنوان مهاجمان نومسلمان)مخصوصاً بر مذهب تسنن ودر ادامه نشانی از وفاداری به خلفای عباسی به عنوان امیرالمومنین وداعیان این مذهب ومتعاقب آن بدست آوردن جایگاه مردمی در نتیجه ی بروز وظهور جنبه ی تبلیغاتی این بنا بوده است. از دیگر ویژگیهای مناره سازی در این دوره وجود اولین نمونه های مناره های جفتی است که از قدیمی ترین نمونه ی آن می توان به دو مناره ی مسجد امام حسن اردستان(553ه.ق) اشاره کرد که در حال حاضر تنها سردر آن باقی مانده واز دو مناره ی سردر،تنها قسمتهای تحتانی یکی از مناره ها باقی مانده است ودیگری دو مناره مسجد نخجوان مربوط به سال 582ه.ق باشد.با توجه به منابع مکتوب استفاده از مناره های جفتی از قرن 4ه.ق قابل پی گردی می باشد.

مناره های این دوره عمدتاً آجری بوده وبه اشکال استوانه ی ساده ومخروطی می باشند.این مناره ها بسیار تزئینی بوده وعنصر غالب تزئینات آنرا آجرکاری تشکیل می دهد.همانگونه که پیشتر نیز دیده شده بود (مثلاً در آرامگاه سامانیان در بخارا)بهترین شیوه برای نمایان شدن بهتر بناهای دارای سطوح کوچک استفاده از تزئینات آجری بود،برهمین اساس وهمچنین غلبه ی تزئینات آجرکاری به عنوان مشخصه ی ویژه معماری وابسته بدان در معماری این دوره، شاهد استفاده ی گسترده ی آجرکاری در تزئین این مناره ها می باشیم.

این تزئینات شامل انواع نقوش گره بندی هندسی همچون چند ضلعی ها ،مستطیل ها،مربع ها، مثلث ها ،لوزیها ،زیگزاکی ها،صلیبها ومشبک ها بود که با ریزه کاری جالب وچشمگیر ویا پس وپیش گذاشتن آجرها جلوه می یافت.از موارد جالب توجه در مورد این تزئینات رعایت ارتباط وتناسب بین نقوش واشکال سطوح زیرین آن بود.از دیگر موضوعات تزئینات آجرکاری این مناره ها کتیبه های آن بود که قطعاتی از آجر را به شیوه ی معرق سازی طراحی کرده وآنگاه بر بدنه ی مناره با استفاده ازگچ الصاق می کردند وجود چنین تزئیناتی مناره های دوره ی سلجوقی را به عنوان جلوگاهی از زیباترین آثار معماری مطرح کرده است.

کاشیکاری ازدیگر تزئیناتی است که به شکل بسیار مختصر وجزئی وعمدتاً جهت ایجاد برخی کتیبه ها در قالب کاشی های معقلی ویکرنگ در تزئین مناره های این دوره به کار رفته است.قدیمی ترین نمونه های کاربرد کاشی در مناره های این دوره در کتیبه های مناره ی مسجد جامع دامغان است(متعلق به قرن 5ه.ق)که به عنوان کهن ترین نمونه ی کاربرد کاشی در بناهای اسلامی ایران در مقیاس کلان ومناره ها در مقیاس خرد می باشد.از دیگر تزئینات مناره های این دوره مقرنس کاری است که معمولاً در قسمت فوقانی وتاج مناره ها بکار می رفت


 

مناره ی سین:

مربوط به 526ه.ق در کنار مسجد جامع سین واقع شده.در فاصله حدود 25کیلومتری شمال اصفهان.این مناره دومین بنای کاشی دار کتیبه دار ایران محسوب می شود،مناره ی گز واقع در کنار مسجد جامع گز در فاصله ی 20کیلومتری شمال اصفهان قرار داردو مربوط به قرن 6ه.ق است.

 

 

 

قسمتی از جزوات دکتر عباسعلی احمدی،هنراسلامی 2،نیمسال 1390-91




تاریخ : پنج شنبه 90/11/27 | 12:15 عصر | نویسنده : آیدا پاشایی | نظر

کاروانسراها:

دوره ی سلجوقی:

در دوره ی سلجوقی به واسطه ی حکومت مقتدر مرکزی،وسعت قلمرو وامنیت ورونق اقتصادی وبازرگانی ناشی از آن راههای تجاری وبناهای مرتبط بدان رونق خاص خود را پیدا کرده است.همانگونه که سبک چهار ایوانی یکی از سبکهای غالب این عصر در انواع گوناگونی از بناها ترویج یافته بود،کاروانسراها نیز از این قاعده مبری نبوده واکثراً بدین سبک بر پا می گردیدند.ولیکن سبکهای متفرقه دیگری نیز وجود داشته است.نگاهی کلی بر کاروانسراهای این دوره نشان از دوگانگی وچند گانگی نقش آنهاست؛که گاهاً در نقش های نظامی ودفاعی ودر مواردی در کارکردهای سلطنتی وحکومتی آنها جلوه می یابد.به هرحال وجود این کاروانسراها نشان برجسته ایی از تحولات اجتماعی ،اقتصادی آن دوره است.ویژگیهای شاخص برخی از این کاروانسراها که در نوع پلان وتزئینات بسیار پرکاربرد تجسم یافته است برای همیشه مختص این دوره باقی ماند وعلی رغم نمونه های باشکوه دوره های بعد علی الخصوص نمونه های دوره ی صفوی،همچنان بی بدیل می ماند،بی شک ریشه های این مسئله را می بایست ورای ویژگیهای معمارانه، بلکه در بسترهای فرهنگی ،اجتماعی،رفتاری،ودرباری آن دوره جستجو نمود.

در اینجا چند کاروانسرای شاخص این دوره معرفی می شوند:

رباط شرف:

این بنا در 70کیلومتری جنوب سرخس بر سر شاهراه کهن خراسان از یک طرف به ماوراءالنهر واز طرفی به بین النهرین ارتباط داشت،در حد فاصل نیشابور به مرو واقع شده است.طبق مدارک تاریخی بانی بنا شرف الدین ابو طاهربن سعدالدین علی القمی حاکم مرو ووزیر سلطان سنجر سلجوقی بود.کتیبه های موجود بنا تاریخ 508ه.ق و549ه.ق را نشان می دهد.

این بنای زیبای آجری از 2حیاط چهار ایوانی تشکیل میشود.هرکدام از حیاط ها دارای سردرهای ورودی تزئینی پرکار می باشند.دیواره ی خارجی بنا در گوشه ها واضلاع بنا در مجموع دارای 6برج می باشد.دورتادور دو حیاط رواقهایی وجود داشته ودر پشت آن اتاقها وتالارهایی قرار دارد.حیاط اول مستطیل شکل بوده ودر دو طرف مدخل ورودی آن دو اصطبل طویل برای چهار پایان تعبیه شده است.حیاط دوم به نسبت حیاط اول بزرگتر بوده و2تالار وجود دارد که محل اسکان نگهبانان بوده ودر کنار آنها تزئینات پرکارتری وبی شماری در آن بکاررفته است.در هر یک طرف سردر ورودی این حیاط نمازخانه ایی با محراب تزئینی وجود داشته ودر طرف دیگر تالاری مستطیل شکل قرار دارد.ساختمانهای اصلی وشاخص تر این حیاط در طرفین ایوان بزرگ شمالی آن واقع شده ودر چهار گوشه ی آن دو تالار گنبد دار و2تالار ستوندار ساخته شده است.

این بنا از لحاظ نوع وچگونگی تزئینات که شامل انواع طرحهای بسیار زیبای آجرکاری،گچبری وتلفیقی از آن دو است.در زمره ی یکی از شاخص ترین آثار دوره ی سلجوقی به طور اخص ویکی از زیباترین بناهای ایران اسلامی به طور اعم قرار دارد.ودر نزد اندیشمندان به عنوان موزه ی هنرومعماری مطرح است.کتیبه های متعدد وهمچنین شیوه های ساختمانی آن حاکی از ساختمان سازیهاوتعمیرات مکرر بنا در طول سالیان وقرون است که اولین نمونه تعمیرات آن بدست ترکان خاتون همسر سلطان سنجر صورت گرفته است.در ارتباط با کاربری بنا وچگونگی آن نظرات مختلفی قابل طرح وبررسی است از جمله اینکه حیاط اول برای استفاده مردمان وحیاط دوم مختص استفاده ی خاندان سلطنتی بوده است ویا اینکه احتمالاًبنا مقرحکومتی یکی از فرمانروایان آن مناطق بوده وبه نوعی یکی از کاخهای سلطنتی بوده است.

رباط زعفرانیه:

این کاروانسرا در نزدیکی سبزوار وبه سر راه شاهراه خراسان قرار داشته است که امروزه اثری از آن باقی نمانده است.این بنا نیز مانند رباط شرف از دو حیاط تشکیل شده ودارای تزئینات بی شماری می باشد.این کاروانسرا همراه بناهایی همچون بازار،مسجد،حمام مجموعه ایی بی مانند را تشکیل می داد. پیرامون حیاط هایی این کاروانسرا اتاقهایی وجود دارد که در جلوی هرکدام ایوانی قرار گرفته ومکانهایی به عنوان اصطبل چهارپایان وجود دارد.وجود تاسیسات متعدد پیرامون بنا حجم گسترده ی تزئینات وابعاد وسیع ونوع پلان کاروانسرا(نشان دهنده ی آن است که بنا همانند رباط شرف کارکرد که بنا فراتر از کاروانسرا معمولی بوده احتمال استفاده ی سلطنتی از آن را افزایش می دهد.

 

رباط ملک:

این بنا در حد فاصل شاهراه باستانی سمرقند وبخارا قرار گرفته ودر حال حاضر خارج از مرزهای قلمرو ایران ودر کشور ازبکستان امروزی واقع شده است.تنها قسمتهای باقی مانده آن سردر ورودی ودیواره های جانبی آن وقسمتهایی از جبهه ی اصلی آن است.طرح بازسازی شده ی بنا تا حدودی عجیب وغیرقابل تبیین است.شامل مجموعه ایی از حیاطها،اتاقها ویک تالار گنبددار بزرگ است.به هرحال آنچنانچه مشخص است کاروانسرای یاد شده همانند دو نمونه ی اخیرالذکر با ابعاد وسیع ،حیاطهای متعدد وتزئیناتی که دارد،حاکی از بنایی کاخ مانند است که در راستای رفاه حال مسافران،توجهات بسیاری بدان شده است.مصالح این بنا از خشت بوده که روکش آجری در آن بکاررفته است.یکی از ویژگیهای خاص معماری این بنا در نمای خارجی طرفین سردر ورودی آن است؛بدین شکل که ستونهای آجری مدوری که در قسمتهای فوقانی به طاقهایی متصل می شوند؛این دیوارها را تزئین کرده وبه بنا نمای سیلو مانند داده است.به احتمال زیاد این فرم در برگرفته از معماری بومی کهن آسیای مرکزی بوده است.براساس کتیبه های موجود این بنا در سال 471ه.ق توسط نصربن ابراهیم(شمس الدین)داماد الب ارسلان سلجوقی ساخته شده است.تزئینات آجرکاری این بنا از نمونه های شاخص دوره ی سلجوقی محسوب می شود.به طور کلی باتوجه به ویژگیهای فضایی،معماری وتزئینی 3کاروانسرای یاد شده وموقعیت مکانی آنها بر سر شاه راه های باقیمانده خراسان که مرکز عمده ی حکومتی دوره ی سلجوقی را به هم متصل کرده است،احتمالاً بناهای یادشده به عنوان کاروانسراهای سلطنتی در کنار استفاده های عمومی،مورد استفاده واسکان افراد خاندان سلطنتی بوده است.

 

رباط انوشیروان:

برسر راه سمنان به شاهرود در آهوان قرار گرفته ودر قرن 5ه.ق توسط شرف المعالی انوشیروان زیادی بنیان نهاده شده ودر دوره ی صفوی تعمیراتی در آن صورت گرفت.این بنای مربع شکل دارای حیاطی است که پیرامون آن رواقها ودر پشت آن اتاقهای کاروانیان واصطبل ها قرار دارد.سبک بنا به شکل چهارایوانی می باشد.برجهای نیم دایره ایی متعددی در گوشه های وفواصل اضلاع دیواره های خارجی بنا قرار گرفته است.

 

رباط دایرخاتون:

این بنای مربع شکل به اواخر قرن 5ه.ق تعلق داشته وبه سبک چهار ایوانی ساخته شده است.از دیگر کاروانسراهای این دوره عملکردهای دوگانه ی نظامی وبازرگانی را در خود داشته است می توان به رباط ترک در نزدیکی دلیجان ورباط سلطان در نزدیکی اصفهان اشاره نمود.

کاروانسرای مرند:

این کاروانسرا در 13کیلومتری شمال مرند سر راه تبریز وجلفا قرار گرفته است.یکی از عالی ترین بناهای دوره ی ایلخانی بوده وتزئینات آن با دقت کامل صورت گرفته است.کاروانسرا مستطیل شکل بوده ودارای سردر ورودی عظیم با دو باستیون کناری وبرجهای خارجی است.اتاقهای دورتادور حیاط کاروانسرا از بین رفته است وبه این دلیل نمی توان طرح آنرا مشخص کرد.تزئینات زیبای کاشیکاری وآجرکاری اولین کاروانسرا دیده می شود.باتوجه به کتیبه در اوایل سده ی هشتم ه.ق ساخته شده است.

کاروانسرای سرچم:

این کاروانسرا در سرچم فین زنجان ومیانه سر راه قزوین وتبریز قرار دارد.به شکل چهار ایوانی ساخته شده است.با توجه به کتیبه ی این بنا در زمان آخرین ایلخان مغول سلطان ابوسعید ساخته شده است.تزئینات سنگ کاری زیبایی در این کاروانسرا دیده می شود.در این بنا در سردر ورودی شاهد استفاده از سنگ سیاه وکتیبه ی مرمری هستیم که ممکن است این خصوصیت مستقیماً از بناهای سوریه آن دوره اقتباس شده باشد.

 

کاروانسرای سین:

جای بسی تأسف است که از این کاروانسرای مغولی در حال حاضر هیچ اثری باقی نمانده.این کاروانسرا در نزدیک قریه ی سین در 21کیلومتری شمال اصفهان بر سر راهی بوده که سالها جزء شاهراههای ایران محسوب می شده است.(لازم بذکر است که این بنا در دو دهه ی اخیر به دست مردمان ناآگاه به طور کامل تخریب شده واز مصالح آن برای ساخت خانه های وتقویت و کودهی زمینهای کشاورزی استفاده شده؛سرنوشتی که برای گروه کثیری از بناهای ایرانی مخصوصاً بناهای مربوط به راه ها وراه داری که در مناطق روستایی قرار داشته اند پیش آمده است.به هر حال دونالد ویلبر در زمان پابرجایی بنا آن را بررسی کرده است:

این کاروانسرا مستطیل شکل بوده ودارای سردر ورودی عظیمی بوده که همچون کاروانسراهای دیگر مغولی در میان دو باستیون قرار داشته.

از نمای داخلی آن چیز زیادی باقی نمانده وفقط هشتی ورودی آن وجود داشته که به شکل شش ضلعی بوده که طرح آن نادر است(لازم به ذکر است بیشتر هشتی ها هشت ضلعی یا مربع شکل بوده اند.).

 

 

قسمتی از جزوات دکتر عباسعلی احمدی،هنراسلامی 2،نیمسال 1390-91




تاریخ : پنج شنبه 90/11/27 | 12:10 عصر | نویسنده : آیدا پاشایی | نظر

کاخــــــــــــها:

دوره ی سلجوقی :

کاخهای دوره ی سلجوقی در سه دسته قابل بررسی می باشد یکی کاخهای حکومتی موجود،دیگری کاخهای معرفی شده در متون ودیگری کاخهای مخصوص مربوط به زمینداران بزرگ. ازجمله نمونه های دسته ی اول می توان به کاخ سلجوقی در مرو اشاره کرد.این کاخ از طریق حفاریهای باستانشناسی در محل مرو قدیم بدست آمده است وبه قرون 5-6ه.ق نسبت داده شده است.کاخ یاد شده در حقیقت قسمتی از مجموعه ارگ سلطنتی شهررا تشکیل می داده است واصطلاحاً سلطان قلع نامیده می شود.از دیگر بناهای این مجموعه که توسط برج وبارو از سایر قسمتهای شهر مجزا بود،کتابخانه وخانه ها ی حکومتی بود.طرح ونقشه ی کلی بنا از نوع 4ایوانی است وبه شکل 4گوش است.پلان کلی بنا ونحوه ی ارتباط فضاها در این کاخ بسیار شبیه رباط شرف بوده ،بدین شکل که رواقهایی در پیرامون حیاط واقع شده ودر پشت آن اتاقها ،در کنار چهار ایوان بزرگ وسط اضلاع جای گرفته اند.از طرف دیگر بسیاری از خصوصیات تزئین این بنا همچون نیمه ستونها تزئین ونغولهای تزئینی شباهت زیادی با آثار سلجوقی مسجد جامع اصفهان دارد.

از نمونه های دسته ی دوم مجموعه ساختمانهای عمدتاً مربع شکلی است که از طریق بررسی های باستانشناسی وحفریات بدست آمده است.این بناها نسبتاً ساده بوده ودر واحه ی مرو قرار گرفته اند.به نظر می رسد بناهای یادشده در حقیقت مکان اقامت دهقانان ایرانی بوده که طبقه ی اشراف وزمیندار ایرانی در دوره ی قبل از اسلام بوده وتا قرون میانه ی اسلامی کماکان موجودیت داشته اند.

در ارتباط با کاخهایی که از طریق گزاراشات متون در مورد آنها اطلاعاتی وجود دارد .می توان به کاخ طُغان شاه سلجوقی حاکم هرات اشاره کنیم.این بنا در نزدیک دریاچه ایی واقع بوده وحالت تراس مانند داشته است.وبه شکل مجموعه ایی از بناهای گوناگون اقامتی وتفریحی برخوردار بوده است.این کاخ دارای تزئینات بی شماری از قبیل نقوش دیواری شامل تصاویر پادشاهان وصحنه های جنگ وشکار آنها ومجسمه های تزئینی بوده است.در حال حاضر هیچ اثری از این کاخ باقی نمانده است.

 

دوره ی ایلخانی:

در این دوره کاخها بیشتر از مصالح ناپایدار ساخته می شدند یا به شکل خیمه های بزرگ بودند؛دلیل این امر را می توان در زندگی مغولی ودر سیار بودن آنها جستجو کرد .

تعدادی از قصرهای این دوره از چوب ساخته می شدند.عده ی دیگری به شکل خیمه هایی بود که برای سکونت موقت در زمستان وتابستان به کار می رفت.این چادرها در ایران وسایر مناطق قلمرو مغول با ظرافت بسیار بافته می شد به طوری که در متون شرح آن آمده است.به این صورت که چادرها از پارچه های زرین بافته شده ومیخهایی از طلا به زمین کوبیده می شدند.این خیمه ها دارای اتاق انتظار وتالار بار پادشاهی بوده اند.

بااین حال در این دوره کاخهایی هم با مصالح پایدارتری مثل خشت وآجر نیز ساخته می شد.از جمله می توان کاخهایی که ارغون ساخته ونمونه هایی که در تبریز در زمان غازان خان ودر سلطانیه در زمان اولجایتو ساخته شده اشاره کرد که از نمونه ی آخر (در سلطانیه)در حال حاضر بقایایی دیده می شود.یکی از کاخهای این دوره که در حال حاضر باقی مانده وطرح مشخصی دارد،کاخ آباقاخان در تخت سلیمان است.

 

کاخ آباقاخان در تخت سلیمان:

این کاخ در زمان آباقاخان دومین ایلخان در محل تخت سلیمان امروزی که در دوره ی ایلخانی ستوریق خوانده می شده ساخته شده است.این کاخ به عنوان اقامتگاه تابستانی مورد استفاده بوده است ودر مکان آتشکده ی معروف دوره ی ساسانی(آذرگشنسب)قرارگرفته وبه نوعی از ساختمانهای آن استفاده ی مجدد شده است.این بنا طوری ساخته شده تا دورتادور دریاچه ی مرکزی تخت سلیمان را احاطه کند در حالیکه در دوره ی ساسانی چنین نبود.طرح آن به شکل چهار ایوانی بود.در پشت ایوان شمالی؛اتاق گنبدداری قرار دارد که به عنوان تالار بارعام استفاده می شده است.این تالار بجای آتشکده ی ساسانی قرارگرفته است.درسمت غربی حیاط تالاری دروازه ومستطیل شکل قرار دارد که در دو انتهای آن دو کوشک هشت ضلعی قرار دارد.این قسمت را احتمالاً تختگاه وقصر زمان خسرو دانسته اند.در این کاخ عناصر جالب توجهی دیده می شود که از ویژگیهای دوره ی ایلخانی است،مثل استفاده از طاقگان مقرنس،کاشیکاری لاجوردی،رنگ آمیزی ونقاشی روی گچ.این کاخ نشان دهنده ی این موضوع است که سبک چهار ایوانی سبک غالب در کاخ سازی اسلامی ایران بوده است حداقل تا دوره ی ایلخانی.

 

دوره ی تیموری:

در منابع تیموری اشارات زیادی به کاخها،کوشکها وباغهای این دوره شده است که متأسفانه از این همه فقط یک کاخ آن هم به صورت ناقص باقی مانده است .

با توجه به متون باغ سازی در این دوره اهمیت زیادی داشته به طوری که یکی از مهمترین اجزای هرکاخ باغهای آن بوده است.نمونه ایی از این باغها مربوط به شهرهای سمرقند ،هرات،تبریز،یزد در منابع شرح داده شده به عنوان نمونه کلاویخو(جهانگرد وسفیر اسپانیا در دربار تیمور)در مورد باغ سلطنتی سمرقند چنین نوشته است:«بامداد روز یکشنبه آنها سفیر نامبرده را به باغ مزبور که پیرامون آنرا دیواری گلین فرا گرفته بود،بردند.دیوار باغ را می توان در حدود یک فرسنگ برآورد کرد.درون باغ درختان میوه گوناگون وجود داشت.در داخل باغ شش حوض آب است که به وسیله آنها نهر بزرگ آبی که از وسط آنها می گذرد جریان می یابد...در وسط این باغ تپه ی بلند خاکی است که با دست انباشته شده واطراف آن تیره های چوبی قرار گرفته است...برروی آن چندین کاخ زیباست با اتاقهای مکمل که فوق العاده با طلا ولاجورد وکاشی تزئین یافته است واین تپه با چندین خندق بسیار عمیق احاطه گردیده است که از آب پر شده اند...».

همچنین در این منابع به وجود کاخهایی موسوم به هشت بهشت اشاره شده که در سرتاسر قلمرو تیموری ساخته شده اند.این آثار بعداً در دوره ی صفوی وتیموری هند وعثمانی منبع الهامی برای نوعی کاخ به همین نام می شوند.استفاده از چادرهای سلطنتی شبیه به نمونه های ایلخانی در این دوره نیز موسوم بوده است ودر منابع در مورد آنها توضیحات مفصلی وجود دارد.

 

کاخ آق سرای:

توسط تیمور در شهر سبز(پایتخت اولیه تیموری در آسیای مرکزی )ساخته شده است.نام آق سرای به معنی کاخ سفید است ودر منابع ادبی آن دوره در مورد آن مطالب زیادی وجود دارد.تمام آنچه از این کاخ باقی مانده است ورودی حجیم است که طاق آن 22متر عرض داشته است.با وجود خرابی این بنا 30متر طول دارد یقیناً ارتفاع اولیه ی آن بیشتر از این بوده است.این بنا ایوان را بزرگترین ایوان برجای مانده اسلامی دانسته اند.با وجود حفاریهای زیادی که در این مکان انجام گرفته هنوز طرح دقیق آن مشخص نیست ومعلوم نیست که ایوان باقی مانده چه قسمتی از کاخ را تشکیل می داده است.در میان متون، نوشته های دو نفر جالب توجه است یکی کلاویخوو دیگری بابر(از بازماندگان تیموری که یک قرن بعد در مورد این کاخ وسایر آثار دوره ی تیموری مطالبی نگاشته است)این توصیفات نیز طرح دقیق کاخ را مشخص نمی کنند.در مورد طرح این کاخ دو احتمال کلی وجود دارد:یکی اینکه ایوان کنونی دروازه ی ورودی کاخ بوده ودیگر اینکه ایوان یادشده ورودی نبوده بلکه مهمترین قسمت کاخ بوده وبه عنوان بخش مرکزی آن مورد استفاده بوده است.نوشته های کلاویخو فرضیه ی اول را تقویت می کند واشارات بابر احتمال دوم را تقویت می کند با توجه به توضیحات وی طرح کلی کاخ به شکل چهار ایوانی بوده است.اما در مورد ایوان یا ورودی باقی مانده باید گفت که سرتاسر آن با کاشی کاری تزئین شده وکتیبه های متعددی در آن بکاررفته است.ازجمله کتیبه هایی به زبان فارسی.این شباهتهای زیادی با سردر ورودی جامع بی بی خانم در سمرقند داردکه حدود 20سال بعد ساخته شده است.به این شکل که در طرفین آن برجهای جانبی(باستیون)وجود دارد.(در مورد منشأ این طرح در معماری دوره ی تیموری همانطور که در مبحث مساجد اشاره شد احتمالاًبرگرفته از معماری نظامی بوده واز آذربایجان به سمرقند رسیده در نخجوان این شیوه در بنایی مربوط به قرن 6ه.ق دیده می شود.کاشیکاری معرق این کاخ جالب توجه است ورنگ سبز در آن زیاد به کار رفته که تا حدودی غیر متداول بوده وآن را در ارتباط با رنگهایی به کار رفته در بناهای مملوکان دانسته اند.

 

 

قسمتی از جزوات دکتر عباسعلی احمدی،هنراسلامی 2،نیمسال 1390-91

 




تاریخ : پنج شنبه 90/11/27 | 12:9 عصر | نویسنده : آیدا پاشایی | نظر

 

دوره ی سلجوقی (قرن5_6ه.ق):

 اولین نمونه آرامگاههای ایرانی باقی مانده مربوط به قرن 4ه.ق بوده که ازلحاظ ریخت شناسی به دودسته کلی مقابربرجی شکل وچهارگوشهای گنبددارقابل تقسیم بندی بوده اند.

آرامگاههای این دوره (قرن4ه.ق)ازلحاظ نوع شخص مدفون در آنها به دو دسته یکی آرامگاه ائمه شیعه که به دلیل ساختمان سازیهای متعدد اصالت ساختمان اولیه خود را از دست داده وتنها از طریق متون قابل پیگردی وتشخیص می باشد وبیشتر از نوع چهارگوش های گنبدداربوده ودیگری مقبره ی سلاطین بود که خود شامل مقابر برجی شکل وچهار گوشهای گنبددارمی باشد.

همانگونه که هجوم ترکان وتشکیل حکومتهای ایشان ازجنبه های گوناگون تاثیرات زیادی در سرزمین ایران داشت ،براین اساس در الگوی ساختمانی آرامگاهها ونوع اشخاصی که برای آنها مقبره ساخته می شد ،شاهد تغییرات موارد جدیدی می باشیم.

باغلبه ی ترکان سنی مذهب ،مذهب تسنن در ایران حاکمیت مضاعفی یافت وشاهد گسترش آرامگاه سازی برای اولیاءالله وعرفای نامی وصحابه ی پیامیر(ص)هستیم.ازطرف دیگرباتوجه به رشد وگسترش نظام زمین داری فرماندهان نظامی شاهد روند روبه رشد مقبره سازی برای این اشخاص هستیم .

دراین دوره ازلحاظ فنی ومعماری نیز تحولات وابداعات شگرفی در ساختمان مقابر هر دودسته دیده می شود (برجی شکل،چهار گوش گنبددار)که از یک طرف موجب تنوع ساختمانی مقابرشده واز طرفی پیشرفتهای فنی خاصی رادر معماری این دوره به وجود آورده است.برخی از این تحولات در ادامه مسیری است که شروع آن به دوره ی قبل (قرن1تا4ه.ق)بازمیگردد وبرخی از ابداعات ویژه ی این عصر است که به اشکال گوناگون در دوره های بعدنیز تداوم دارد.

یکی از ابداعات مقابر ایرانیان در این عصر پیدایش پیش طاق یا سردر ورودی بنا است که به شکل سردر بلند ومرتفع نمای پیشین بناراازسایر قسمتها متمایز می کرد .

همانگونه که پیشتر اشاره شدنقطه ی آغازین پیش طاق از مقبره ی عرب آتادر تیم سمرقند قابا پیگردی بوده لیکن به شکل واضح ومشخص شروع آن در مقابر سلجوقی واقع در سرخس وصحنه در جنوب ترکمنستان مربوط به اواسط قرن 5ه.ق دیده می شودودر ادامه در مقابر اوزگند و اورگنج واقع در آسیای میانه پیچیدگی هاوپیشرفتهای خاص خود را دارا می باشد .

در ارتباط با مرحله انتقالی گنبد در مقابر چهار گوش گنبددار تحولات وپیشرفتهایی در ادامه ی کارهای دوره ی قبل انجام گرفت .

سه کنج های ساده ی آرامگاه سامانیان در بخارا وکمی تزئینی در عرب آتا در دوازده امام یزد (سه کنج مقرنس کاری شده)پیشرفته تر گردیده وسرانجام اوج پیشرفت وکمال آن در گنبد خانه های جامع اصفهان نمود یافت وار آنجا بود که الگویی گردید برای سایر ابنیه دوره ی سلجوقی ومنجمله مقابر چهار گوش گنبد دار آن که نمونه های بزرگ آن اقتباسی بود از گنبد خانه های مساجد این دوره با در نظر گرفتن کلیات مطروح در بالا اینک به بررسی آرامگاههای این دوره پرداخته می شود.

چهار گوشهای گنبددار:

همانند دوره ی قبل یکی از اشکال رایج ساختمانی در مقابر دوره ی سلجوقی طرح چهار گوش گنبددار بوده که در این دوره از جنبه های فنی ومعماری ابعاد وزیبا شناسی پیشرفتهای بسیاری نمود.یکی ازابداعات این عصر استفاده از هشت ضلعی بود.(لازم به ذکر است که این طرح در این دوره هم درمقابر برجی شکل وهم در مقابری که آنرا چهار گوش گنبددار می نامندوجود دارد وهمانطور که پیشتر اشاره گردید جهت تمایز آنها از یکدیگر نسبت ارتفاع به عرض سنجیده می شود.در پایان می بایست اشاره کرد برخی محققان گونه ای از هشت ضلعی را تحت عنوان سبکی متفاوت در کنارمقابر برجی وچهار گوشهای گنبددار آورده اند که ایراداتی برآن وارد است).

طرح هشت ضلعی مزایای زیادی برای ساختمان مقابر در بر داشت یکی اینکه نیازمندیها کانون متمرکزکه در نتیجه سنگ قبر(ضریح یا صندوق قبر)به وجود آمده بود را جواب می داد دوم اینکه حداکثر فضارا برای طواف وزیلرت به وجود می آورد ودیگری اینکه فضای فراختری در بنا ایجاد می کرد که متعاقب آن موجبات سهولت انجام کارهای معماری واجرای بهتر آنها می شد.از جمله مهمترین مقابر چهار گوش گنبد دار این دوره موارد زیر قابل ذکراست:

 

گنبد علویان همدان:

به نظر می رسداین بنا آرامگاه سید محمد نوربخش معروف به علوی از بزرگان شیعه واهالی خراسان بوده است.

در رابطه باتاریخچه ی این بنا بین محققان شک وتردیدهایی وجود دارد،چنانچه برخی آن را سلجوقی وبرخی آنرا را مربوط به دوره ی ایلخانی می دانند ولیکن آنچه صحیح به نظر نمی رسد آن است که این بنا در دوره ی سلجوقی بر پاشده وبرخی از تزئینات آن در دوره ی ایلخانی انجام گرفته است.

این بنا مربع شکل بوده وگوشه های آن در نمای خارجی دارای لبه های ستاره ای شکل است،مقبره دارای پوششی گنبدی بوده که در ساحل حاضر اثری آن باقی نمانده است.ودر قسمتهایی به جای آن از پوشش مسطح چوبی استفاده کرده اند.

سرداب کوچکی در فضای زیرین مقبره وجود دارد که راه یابی بدان از طریق درگاهی است که در کف مقبره در روبروی محراب واقع شده است.

محراب گچبری شده ی این بنا از زیبایی چشمگیری برخوردار است .

گچبری عمده ترین تزئین بکاررفته در این بنا می باشد که تمامی سطوح داخلی وسطح خارجی ورودی بنا را تزئین نموده است .

آجرکاری از دیگر تزئیناتی است که برخی قسمتهای بنا با آن تزئین گردیده است، این بنا در شکل وساختار کلی شباهتهایی با گنبد سرخ مراغه دارد.

 

 دوبرج خرقان:

این دو برج در منطقه ی خرقان واقع در جنوب غربی قزوین واقع شده است.این دو بنا در فاصله ی 29متری یکدیگر در محوطه ایی مسطح قرار گرفته اند .بلندی برجها حدود 13متر وقطر آنها حدود 11متراست.این بنا با نقشه هشت ضلعی احداث شده ودر اضلاع هشتگانه آن هشت ستون مدور قرار گرفته است.

در پی ها برجها از سنگ ودر بدنه وپوشش تماما ار آجر استفاده گردیده.از نظر آجرکاری وطرحهای بسیار زیبای آنها از زمره شاهکارهایی معماری دوره ی سلجوقی محسوب می شوند گنبد بکاررفته در هر دوبرج به صورت به صورت گنبد دوپوش است که پوشش خارجی آن فروریخته واز جمله قدیمی ترین  گنبدهای دوپوش در معماری ایران محسوب می شوند.

برج بخاطر جهت جغرافیایی می توان برج کهن ترراکه  ،بر اساس کتیبه ی موجود مربوط به سال 460ه.ق است برج شرقی وبرج دیگر که مربوط به سال 486ه.ق است را برج غربی نامید.

این دو برج شباهتهای بسیاری با یکدیگر داشته وتنها تفاوتهای جزئی در ابعاد آنها دیده می شود مضاعف بر اینکه جزئیات تزئینی داخل وخارج آنها نیز می توان تفاوتهای اندکی را ملاحظه نمود که بارزترین آنها وجود نقاشی دیواری در برج شرقی وعدم وجوداین تزئینات در برج غربی است.

این نقوش دیواری در داخل برج شرق در سه قسمت انجام شده؛ یکی در داخل طاقی ها،روی گوشواره های هشتگانه ودیگری در قسمت کاربندی زیر ساقه ی گنبد و زیر پوشش بنا.

این نقاشیها عمدتا به رنگهای آبی ،سیاه، قهوه ایی تیره وروشن شامل نقش قندیل ،طاووس ؛ستاره ی هشت پر وستاره ی شش پر ،درخت انار وگل وبوته است.

تزئینات آجرکاری هردو برج که بر روی تمامی اضلاع هشتگانه به گردن گنبد وستونهای مدور بکاررفته بیشتر از 25 نوع طرح مختلف را از نقوش گره بندی هندسی را نشان می دهد .

از دیگر تزئینات این دو برج کاشیکاری است که شامل کاشی های یکرنگ فیروزه ایی است که در پیشانی ساختمان بکاررفته واز جمله قدیمی ترین تزئینات کاشی کاری بکاررفته در بناههای ایران است.

براساس کتیبه های موجود به ضریح چوبی صفوی در بنا مقبره آرامگاه دو شخصیت مذهبی بوده وبه محمدبن موسی الکاظم وخواهرش جدیده خاتون بنت موسی الکاظم نسبت داده شده است.تحقیقات اخیر نشان داده که دو بنا مربوط به دوتن از شخصیتهای بزرگ دوره ی سلجوقی بوده است. 

مقابر برجی شکل:

مقابر برجی شکل این دوره تنوع زیادی درشکل وتزئینات نشان می دهد.شاید بتوان آنها را به گونه هایی همچون مدور که خود شامل مدور ساده ومدور ترک دار می شود وچند ضلعی شامل هشت ضلعی وده ضلعی تقسیم بندی نمود.مقابرربجی شکل در دوره سلجوقی بیشتر مورد عنایت بود وشکل غالب مقابر را تشکیل می داد،در حقیقت می توان مقابر برجی شکل دوره ی سلجوقی را بهترین نمونه های این گونه واوج استفاده ار آنها در تاریخ مقبره های برجی شکل ساخته شده .در دوره های مختلف داشت(البته با استثناء قرار دادن گنبد قابوس).

در اینجا به معرفی برخی نمونه های شاخص این دوره پرداخته می شود:

 

برج طغرل:  

این مقبره در شهرری تهران واقع شده است وهمواره مورد توجه جهانگردان وشرق شناسان بوده ومطالب مبسوطی در رابطه با آن نوشته اند.در این بنا تعمیراتی در دوره ی ناصر الدین شاه قاجار انجام شدوطی مقاله ایی که در ارتباط با آن نگاشته شدبنا را به طغرل سلجوقی منتسب نمودند.

مصالح اصلی بنا آجر بوده وتزئینات آن به مقرنس کاریهای آجری قسمت فوقانی آن محدود می شود پوشش خارجی بنا در حال حاضر فرو ریخته است وبه احتمال بسیار زیاد از نوعی گنبدی بوده است.این بنا جزءمقابر مدور ترک دار قرار می گیرد ،بدین شکل که از داخل مدور واز خارج دارای 24ترک برجسته مثلث شکل است که حالت ستاره مانند بدان داده است.

در حال حاضر کتیبه بنا به شکل بسیار تخریب شده ایی در آمده وقابل خواندن نیست ولی احتمال داده می شود که مقبره در دوره ی سلجوقی در سال 534ه.ق ساخته شده باشد.

برج دماوند:

در نزدیکی شهر دماوند واقع در 70 کیلومتری شمال شرق تهران بر فراز تپه ایی مشرف بر شهر واقع شده است.

این بنای آجری از داخل مدور واز بیرون به شکل هشت ضلعی با بدنه ی منشوری است که گوشه های آن به وسیله ی ستونهای نیم دایره تقویت شده است.

تزئینات بنا شامل نقوش آجرکاری ومقرنس کاریهای زیبای آجری است.ودارای پوشش گنبدی می باشد مصالح اصلی برج آجر بوده ودارای سردابه ی سنگی کوچکی نیز می باشد.

این بنا فاقد هرگونه کتیبه ایی است ولیکن با توجه به ویژگیهای معماری وتزئین به دوران سلجوقی منتسب بوده وهویت شخص مدفون در آن مشخص نمی باشد.

از دیگر مقابر برجی شکل این دوره می توان به گنبد علی در ابرقو با طرح هشت ضلعی ،گنبد یوسف بن قصیر در نخجوان با نقشه ی هشت ضلعی ،برخ نقاره شهر ری با نقشه ی هشت ضلعی ترک دار ،مقبره ی مومنه خاتون در نخجوان با نقشه ی ده ضلعی منشوری وگنبد کبود مراغه معروف به مقبره ی مادر هلاکو با نقشه ی ده ضلعی منشوری می توان اشاره کرد. 




تاریخ : چهارشنبه 90/9/30 | 6:0 عصر | نویسنده : آیدا پاشایی | نظر

مسجد جامع اردستان وزواره در استان اصفهان قرار دارند ویکی از مساجد چهارایوانی در دوره ی سلجوقی شناخته

شده اند،

برای این مسجد سه دوره ی زمانی ساخت در نظر گرفته اند:

1.قرن سوم ه.ق بصورت گنبدی شکل ساخته شده است

2.قرن سوم وچهارم ه.ق از گنبدی شکل بصورت کوشک مانند ساخته شد

3.قرن ششم ه.ق در زمان سلجوقیان مسجد ویران شد وبصورت چهار ایوانی بنا شده است

مسجد اردستان دارای چهار ایوان است که برسر اینکه هر چهار ایوان در یک زمان ساخته شده بین باستانشناسان اختلاف نظر وجود دارد

1.یکی از ایوانها بنام صفه ی صاحب الزمان در قسمت جنوبی مسجد قرار دارد

2.صفه ی صفا در قسمت شمالی مسجد قرار دارد

3.صفه ی امام حسین یا امیر جمله در قسمت شرقی مسجد قرار دارد

4.صفه ی امام حسن مجتبی (ع) یا حکیم الملک در قسمت غربی قرار دارد

 

 




تاریخ : شنبه 90/8/28 | 10:6 عصر | نویسنده : آیدا پاشایی | نظر