اضافه بر مقرنس پایة گنبد در بالای مدخل برج سه قوس رویهم و محیط یکی بر دیگری به چشم می‌خورد و در بین دو جناح قوس داخلی یک مقرنس ظریف و زیبا دیده می‌شود. واحدهای مقرنس شبیه مثلثهای مقعری است که در کنار هم و رویهم قرار گرفته است به نحوی که رأس مثلثها در بالا است و ساقهای آنهای بالا بر رأس آنهای پایین واقع گردیده است(41). شکل مجموع واحدهای مقرنس که عبارت از سه ردیف عمودی و در ردیف پایین شامل پنج عدد است چون یک مثلث به چشم می‌خورد.

برج رزکت-این برج که فاصله زیادی با برج لاجیم ندارد از بناهای قرن پنجم هجری به شمار است و ساقه آن استوانه و گنبدش تقریباً مخروطی است. این برج نیز از آجر ساخته شده و مقرنس مورد نظر ما از جمله تزییناتی است که در پایة گنبد چون یک کمربند به این ترتیب قرار دارد:

1-یک کتیبه کوفی گچی در انتهای ساقه.

2-یک نوار کم عرض ظریف شامل نقوش بسیار ظریف در بالای کتیبه مذکور

3-یک ردیف مقرنس آجری که از قطعات آجر جلو متناوب برجسته و گود به چشم می‌خورد. آجرهای مثلثهای برجسته از پایین و به بالا یعنی از رأسش در جهت قاعده جلو می‌آید و عریض می‌شود و چون کنگره‌های آویزان به نظر می‌رسد.

4-یک ردیف مقرنس آجری دیگر واقع در بالای مقرنس اول و بین دو قرنیز ظریف(شکل 12). این مقرنس رویهم رفته شبیه مقرنس اول است با این تفاوت که داخل مثلثهای برجسته خالی مانده است(42).

گنبد علی در ابرقو-این یک مقبره برجی هشت ضلعی و دارای گنبد است که کلاً با سنگ ساخته شده و تاریخ (ثمان و اربعین و اربع مائه) در کتیبه بالای ساقه به چشم می‌خورد.

این بنا دارای مقرنس زیبا و نسبتاً بدیعی است که بین انتهای ساقه و پایة گنبد در دو ردیف قرار دارد و مانند کمربند بدور بنا می‌پیچد(شکل 13).

اول یک ردیف سطوح گود بلافاصله در زیر پایة گنبد.

دوم یک ردیف فرورفتگی‌های مستطیل در بالای کتیبه.

سوم یک ردیف مقرنس سه قسمتی دربین دو ردیف مذکور(43).

برج طغرل در ری-این بنا که در534 هجری ساخته شده یک از مقابر برجی شیاردار است که اضافه بر شیارهای زیبای ساقه خود دارای یک قرنیز مرکب و یک مقرنس بسیار زیبا می‌باشد. قرنیز در انتهای ساقه برج چون یک کمربند پهن بدور آن می‌پیچد و مرکب از یک نوار ظریف و یک جفت فرورفتگی‌های کوچک است که در طرفین یک ردیف طاق‌نماهای ظریف قرار دارد.

مقرنس عبارت از چهار ردیف است:

1-یک ردیف ربع گنبدهای دارای قوس شکسته درست در انتهای هر شیار.

2-یک ردیف ربع گنبدهای دارای قوس شکسته درست در انتهای هریک از دو سطح طرفین شیارها.

3-یک ردیف ربع گنبدهای دارای قوس شکسته در فاصله بین قوسهای ردیف دوم و در محاذات شیارها(شکل14).

ربع گنبدهای سه ردیف طوری قرار گرفته است که دربالای هر شیار چون یک صلیب جلوه می‌کند و اضافه بر آن در فاصله بین قوسهای ردیف دوم و پایه ردیف بالا لجک‌ها یا شبه مثلثها به چشم می‌خورد(44).

گنبد کبود در مراغه‌این بنا مورخ 593 هجری و ساقه آن منشوری است. در بالای وجوه منشور دو دسته مقرنس زیبا وجود دارد:

رشته اول عبارت از یک عده طاقنما با قوس شکسته است که هرکدام در بالای یک وجه منشور قرار دارد و شامل سه ردیف است:

اول دو ربع گنبد در جنب دو پایه قوس و یک طاق‌نمای کوچک در بین آن دو.

دوم دو ربع گنبد در بالای ردیف اول.

سوم یک ربع گنبد در بالای ردیف دوم.

رشته دوم که درست در پایة گنبد قرار دارد عبارت از یک عده طاق‌نماهای کوچک و عده‌ای سطوح مدور بالای آنها است که مجموعاً چون مقرنسهای آویزان یا استالاکتیت به چشم می‌خورد(45).

منارساربان-این منار در اصفهان ساخته شده و منسوب به قرن ششم هجری است. این بنا اضافه بر نقوش آجری و کتیبه‌های زیبای خود دارای دو رشته مقرنس آجری دقیق و جالب توجه است(شکل 15).

رشته اول در بالای کتیبه بزرگ منار قرار دارد مرکب است از:

1-یک ردیف جرز که از پایین بریده و آویزان بنظر می‌رسد و در طرفین طاق‌نماهایی که بعضاً دارای قوس شکسته می‌باشد قرار دارد.

2-یک ردیف شبه مثلثهای مقعر که در بالای طاق‌نماهای مذکور قرار دارد و چون قوسهای جناغی نوک تیز به نظر می‌رسد. در بین جناحهای این قوسها مثلثهای قائم الزاویه تشکیل شده که هرجفت آن چون یک لچک به چشم می‌خورد.

3-یک ردیف شبه مثلثهای مقعر دیگر که قاعده آنها در روی لچکهای فوق الذکر واقع است. در بین ساقهای این مثلثها نیز مثلثهای قائم الزاویه دیگری تشکیل می‌گردد که هر جفت آن یک سه گوش القاء می‌کند(46).

مسجد جامع اصفهان-این مسجد یکی از بناهای مفصل و مهم است که تاریخ درازی دارد و مجموعه‌ای از عناصر و موضوعات مختلف معماری و تزیینی می‌‌باشد. مسجد جامع اصفهان در دورة سلجوقی دارای دوتالار مربع جنوبی و شمالی گردید و عنصر مورد بحث ما یعنی مقرنس در داخل همین دو تالار و عنصر مورد بحث ما یعنی مقرنس درد اخل همین دو تالار قرار دارد. تالار جنوبی مشهور به گنبد نظام الملک مورخ حدود 480 و تالار شمالی مشهور به گنبد تاج الملک و مورخ هجری است.

مقرنسهای هر دو تالار در واقع همان منطقه تغییر حالت مربع به دایره پایه گنبد است و بنابراین ما برای تعقیب تحول این عنصر تزینی از خارج بناها به داخل توجه می‌کنیم.

گنبد نظام الملک-پلان این تالار مربع و به ضلع پلان این تالار مربع و به ضلع 15 متر است و در طرف قبله به دیواری که محراب را در بر می‌گیرد محدود می‌گردد و از بناهای سه طرف دیگر خود بوسیلة ستونهای- قوی که خود از ستونهای گرد و به هم چسبیده تشکیل می‌شود مشخص است.

20-مقرنس داخل نیم گنبد سر در مسجد جامع اشترجاناصفهان مورخ 715 هجری.

سطحستونها و دیواری که روی آنها قرار دارد تا ارتفاع ده متر از یک اندود ساده گچی ولی ضخیم پوشیده شده و سرستونهای نازک ستونها با گچ‌بری تزیین گردیده است. در بالای قسمت اندود شده آجرهای بنا هویدا است و هشت طاق‌نما با قوس شکسته کار چهار عدد آن رویگوشوارها و چهار عدد درروی دیوارها قرار دارد یک منشور کوتاه هشت ضلعی را تشکیل می‌دهد. در بالای این هشت ضلعی یک منشور کوتاه شانزده ضلعی که در نتجه ایجاد شانزده طاق‌نمای کوچک با قوس شکسته صورت گرته است قرار دارد و کتیبه‌حلقوی زیر پایه گنبد مدور را تحمل می‌کند. مجموع طاق‌نماهای بزرگ و کوچک و لچکهایی که بین جناحهای قوسها را پر می‌کند و در ضمن گرفتن ارتفاع در فضای خالی داخل تالار جلو می‌آید خود یک مقرنس بزرگ مدور است ولی ما به معرفی قسمت مشخص‌تر یعنی گوشوار آن می‌پردازیم. من حیث المجموع گوشوارهای این تالار شبیه گوشوارهای مقبره شاه اسماعیل سامانی است که قبلاً بیان کردیم(47) ولی از آنها مفصل‌تر و مقرنس آن روشن‌تر است. هرگوشوار که شامل یک مقرنس می‌باشد(شکل 16) عبارت است از:

1-قوس آجری که هریک از پایه‌های آن در روی یک جرز قرار دارد و حدود گوشوار را مشخص می‌کند.

2-قوس سه قسمتی دیگر در داخل قوس اول که حدود مقرنس را مشخص می‌کند.

3-دو طاق‌نما با قوسهای سه قسمتی در طرفین گوشه بالای دو دیوار.

4-دو طاق‌نما باقوسهای سه قسمتی در طرفین دو طاق نمای مذکور.

5-دو ربع گنبد رویهم قرار گرفته در روی طاق نماهای با قوس شکسته.

6-دوثمن گنبد در طرفین دو ربع گنبد مذکور و هریک در روی یک طاق‌نمای دارای قوس سه قسمتی.

با این ترتیب مقرنس گوشوار دارای هشت واحد. در سه ردیف عمودی، می‌باشد(48).

گنبد تاج الملک-مقرنس گوشوارهای این تالار مربع عیناً مانند مقرنس گنبد نظام الملک است ولی هر چهار طاق‌نمای جنب گوشه دارای قوس شکسته است(49).

مقرنس در سایر تالارهای زمان سلجوقی چون تالار مربع مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مدرسه حیدریه قزوین و غیره به کار رفته که گاهی بسیار شبیه مقرنس گنبد نظام الملک است و گاهی دارای کم و بیش تفاوت می‌باشد.

مقرنس گوشوارهای تالار مسجد جامع اردستان عیناً مانند مقرنس گنبد تاج الملک است و تفاوت آن با مقرنس گنبد نظام الملک در قوس طاق‌نماهای جنب گوشه است به این معنی که هرچهار طاق نمای مربوط به مسجد اردستان دارای قوس شکسته است(50).

مقرنس گوشوارهای تالار مربع مسجد جامع گلپایگان دارای واحدهای بیشتر و رویهم رفته کاملتر از مقرنس گنبد-نظام الملک است. این مقرنس دارای پنج ردیف افقی و چهار ردیف عمودی،‌من حیث المجموع به شکل مثلث، است(شکل 17):

21-سر در مقبره سلطان حیدر-خیاو مورخ حدود 730 هجری که یک مقرنس کاشی مثلثی را نشان می‌دهد.

ردیف اول عمودی دارای یک ربع گنبد در روی گوشه، دو طاق‌نما در طرفین ربع گنبد، دو ثمن گنبد در طرفین طاق‌نماها.

ردیف دوم عمودی دارای دو ربع گنبد و دو ثمن گنبد.

ردیف سوم عمودی دارای یک ربع گنبد و دو ثمن گنبد

ردیف چهارم عمودی عبارت از یک ربع گنبد(51).

مقرنسهای تالار مربع مدرسه حیدریه قزوین در طرفین گوشه‌های آن قرار دارد به این معنی که در بالای طاق‌نماهای احداث شده با شش واحد، افقی و عمودی، یک مقرنس زیبا، که ردیفی از آجر به شکل قوس پنج قمستی آن را محدود کرده، تعبیه گردیده است(شکل 18). داخل هر واحد را که خود بصورت یک قوس شکسته است زینتی به شکل برگ سه قسمتی تزیین می‌کند