-مقرنس‌ در بناهای اسلامی

این قسمت یعنی مقرنس در بناهای اسلامی مورد بحث اساسی ما است زیرا این عنصر تزیینی در دوران اسلامی چه از لحاظ کثرت استعمال و چه از نظر تعداد مواد و چه از جهت وسعت عالم اسلام اهمیت بخصوصی را حائز است و شاید به علت همین شرایط بوده است که بعضی اصولاً الین تزیین را یک روش اسلامی دانسته‌اند. در این دوران هر چهار دسته از مقرنس مورد استفاده قرار گرفته است و برای مطالعه آن می‌توانیم دو راه در نظر گیریم:

اول مطالعه هر دسته در کلیه بناها و دوره‌ها بطور جداگانه.

دوم مطالعه هر چهار دسته در هریک از دوره‌ها چون قرون اولیه، دوره سلجوقی، دوره مغول و غیره. ولی چون دسته اول تقریباً‌در همه بناها بکار رفته و گاهی در یک مقرنس دو جنبه القاء شده(واحدهای مقرنس هم رویهم قرار گرفته و هم آویزان بنظر می‌رسد) و از طرف دیگر دسته چهارم یعنی مقرنسهای لانه زنبوری مورد استعمال کمتری داشته است انتخاب راه دوم اولی بنظر می‌رسد.

مقرنس‌ در چهار قرن اول هجری

در این دوره بطور پراکنده در بناهای موجود قرنیز و مقرنسهایی به چشم می‌خورد که می‌توان آنها را پیشاهنگ این عنصر تزیینی در بناهای اسلامی دانست.

مقبره شاه اسماعیل سامانی-این مقبره که در اواخر قرن سوم هجری در بخارا ساخته شده اضافه بر عناصر تزیینی جالب توجه دیگر چون سطح آجری و پیچها(34) و غیره دارای قرنیزهای ساده و مقرنس می‌باشد. قرنیز ساده در انتهای دیوارهای بنا، در بالا و پایین یک ردیف طاق‌نما، وجود دارد(35) و مقرنس در گوشوارهای زیر گنبد مقبره است.

این مقرنس در نگاه اول آن طوریکه باید جلوه نمی‌کند ولی با اندک دقت متوجه می‌شویم که هرگوشوار مرکب است از:

1-قوس آجری که حدود آن را مشخص می‌کند.

2-سطح مزین به آجرهای جفت و جور شده که مشبک به نظر می‌رسد و بین قوس مذکور و قسمت مرکزی گوشار قرار دارد.

3-قسمت مرکزی گوشوار که خود عبارت از یک باند عمودی واقع در روی گوشه تالار مقبره و دو سطح مقعر مثلثی طرفین آن است.

اشتنباط مقرنس هم از سطح آجری مشبک و هم از سطوح مقعر طرفین باند عمودی بروشنی میسر است وبعداً خواهیم دید که در دورة سلجوقی چگونه مقرنس‌، با تبدیل باند عمودی بسطوح مقعر و تکرار این سطوح ، در راه تحول خود می‌باشد.

گنبد قابوس-این مقبره متعلق به شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار(366-403 ه.ق) است و از استوارترین بناهای اسلامی است. این مقبره اضافه برشیارهای زیبای ساقه و مخروط گنبد دارای قرنیز و مقرنس نیز می‌باشد. قرنیز مدور-ساده بین ساقه و مخروط گنبد قرار دارد و مقرنس در داخل بنا واقع است.

این مقرنس نسبتاً ساده و در عین حال زیبا در سر در داخلی گنبد و درون طاق هلالی به چشم می‌خورد و از اولین نمونه‌های مقرنس سازی در بناهای اسلامی محسوب می‌گردد(36).

مسجد جامع نائین-این مسجد که به اوایل قرن چهارم هجری منسوب است درجه اول از لحاظ گچ‌بریهای دقیق و ظریف و ترسیمات هندسی و گیاهی خطوط کوفی گلدار مشهور است ولی در بعضی قسمتهای سقف نوعی مقرنس با گچ القاء شده است.

در روی گوشه‌های گنبد بالای محراب نوعی مقرنس رویهم قرار گرفته گچی به چشم می‌خورد به این معنی که درست در روی- گوشه جرز کوچکی تعبیه و در طرفین آن دو سطح گود بوجود آمده است و آنگاه درروی این دو سطح دو سطح دیگر و در روی دو سطح دوم یک پنج ضلعی (بطوریکه اگر آن را به یک مثلث و یک مستطیل تقسیم کنیم رأس مثلث در فصل مشترک دو سطح دوم قرار می‌گیرد) القاء شده است.(37).

18-داخل تالار مربع مدرسه حیدریه قزوین مربوط به دوره سلجوقی که مقرنس زیبای شش واحدی را نشان می‌دهد.

17-قسمتی از سقف تالار مربع مسجد جامع گلپایگان . مربوط به دوره سلجوقی. در پایین یک گوشواره که با مقرنس مزین شده است دیده می‌شود.

این مقرنس که با سطوح و نوارهای منکسر گچی القاء شده می‌باید مربوط به تاریخ تزیینات گچی بالای محراب باشد زیرا نوار مزین به نقوش مروارید در روی ستونهای نزدیک محراب نیز دیده می‌شود.

مقرنس دیگر در سقفی دیگر به چشم می‌خورد(شکل 11) در این جا سه ردیف مقرنس وجود دارد:

1-جرزهای کم برجسته که قسمت بالای شبیه قیف است و در بین آنها طاق‌نماهایی با قوس جناغی القاء شده است.

2-جرزهای نازک و کم برجسته که قسمت بالای آن شبیه قیف است و در بین آنها طاق‌نماهای کوتاهی با قوس جناغی القاء شده است.

3-لوزیهایی که رأس پایین آنها در وسط قیفها قرار گرفته است