مغولها گرمترین و سردترین ایام سال را بروش زندگی چادرنشینی به سر می‌آوردند و پس از آنکه با تمرکز قدرت مغول در آذربایجان ثروت و فرهنگ و تمدن کشور از خراسان به تبریز منتقل گردید و مسافرین و جهانگردان و تجار از مغرب به سرزمین‌های تحت تسلط آنها روی آوردند. این قوم خونخوار دیگر نمی‌توانست به عنوان چادرنشینی از این سوی به آن سوی برود و طبعاً تحت تأثیر محیط قرار گرفت و به تدریج در تماس با فرهنگ ایران اسلامی به طور عمیق از آن متأثر شد و در نتیجه حیات معماری تجدید گردید و سبک معماری سلجوقی تعقیب شد(53). معماری دوره مغول بطرف تحول رفت، به خطوط عمودی و ظرافت اشکال توجه شد ایوانها باریک‌تر و رفیع‌تر گردید، دیوارها نازکتر و فشار صقف‌ها بروی جرزها هدایت شد(54). مقرنس نیز رونق بیشتری پیدا کرد و با ردیفهای مفصل‌تر و مواد متنوع‌تر در محلهای بیشتری بکار رفت و از چهار دسته آن (مقرنس جلو آمده، رویهم قرار گرفته، آویزان، لانه زنبوری) در خارج و داخل بناها استفاده گردید.

مقرنسهای جلو آمده و ساده تقریباً در کلیه بناهای دوره مغول اکثر در خارج و بعضاً در داخل مساجد، زیارتگاهها، برجها، مناره‌ها و غیره به کار رفته و می‌توانیم در این مورد مثالهای ذیل را ذکر کنیم:

داخل مسجد علیشاه تبریز(55) و خارج مسجد اشتر خان اصفهان(56).

خارج مقبره اولجایتو در سلطانیه(57) و داخل امامزاده علی بن بجنورد(58).

خارج امامزاده ابراهیم(59) قم و داخل امازاده علی بن ابوالمعالی بن علی صافی(60) قم.

خارج میل رادکان مشهد(61) و برج علاء الدین ورامین(62).

خارج مناره‌های مسجد اشترخان(64) و مناره‌های زیارتگاه تربت جام(64).

مقرنسهای رویهم قرار گرفته به فراوانی در داخل و بعضاً در خارج بناها بکار رفته مانند:

1-مقبره سلطان محمد اولجاتیو در سلطانیه مورخ 12-705 هجری-در گیلویی انتهای دیوار خارجی این بنا چند ردیف مقرنس رویهم قرار گرفته وجود داشته065) ولی در مقرنس داخل آن که منطقة تغییر حالت(میانی)(66) واقع است سه ردیف مقرنس، اکثر مشتمل بر واحدهای پنج ضلعی، به وضوح دیده می‌شود(شکل 19). این پنج ضلعی‌ها یا با دقت زیادتر شش ضلعی‌ها شبیه مثلثهایی است که ساق آنهای بالا در رأس آنهای پایین‌قرار گرفته و زمینه بین قاعدة هرمثلث بالا و ساق‌های دو مثلث پایین چون یک مثلث سه پر به چشم می‌خورد(67).

2-مسجد جامع اشترجان اصفهان-مقرنس داخل نیم گنبد سر در ورودی این مسجد عبارت از پنج ردیف سطوح مقعر پنج ضلعی (با دقت زیادتر شش ضلعی) و یک ردیف شبه لوزی است(شکل 20). رویهم رفته واحدهای مقرنس شبیه واحدهای مقرنس داخل مقبره سلطانیه است ولی منظرة لانه زنبوری را نیز القاء می‌کند(67) .

3-مسجد جامع فریومد سبزوار مورخ اوایل قرن هفتم هجری-در بالای محراب این مسجد یعنی دو گوشوار و پیشانی ایوان جنوبی آن مقرنس زیبای رویهم قرار گرفته‌ای با گچ در روی آجرها صورت گرفته است. سطوح مقعر پیشانی با وجودی که نامساوی است مقرنس رویهم قرار گرفته را بخوبی القاء می‌کند ولی سطوح واقع در گوشوار بیشتر آویزان و از نوع استالاکتیت است(68).

4-مقبره سید رکن الدین یزد مورخ 725 هجری-در بالای مشبک نمای شمالی این مقبره مقرنسی با گچ مشتمل برچهار ردیف پنج ضلعی و یک ردیف شبه لوزی القاء گردیده که طرز قرار گرفتن آنها شباهت زیادی به مقرنس داخل مقبره سلطانیه دارد(69).

5 و 6-گنبد غفاریه مراغه مورخ حدود 728 هجری و مقبره سلطان حیدرخیاو (شکل 21) مورخ حدود 730 هجری-مقرنس این دو بنا در سر در ورودی واقع و با کاشی صورت گرفته اس. مقرنس هر دو بنا یک مثلث متساوی الساقین را القاء می‌کند و ردیفهای عمودی هریک پنج است و شباهت زیادی به مقرنس تالار مسجد جامع گلپایگان و مقرنسهای طرفین گوشه‌های تالار مربع مدرسه حیدریه قزوین دارد(70).

7-مسجد جامع پامنار کرمان مورخ 793 هجری-در سر در ورودی این مسجد یک مقرنس زیبای کاشی شش ردیفی وجود دارد که از لحاظ قرار گرفتن سطوح مقعر شبیه مقرنس داخل مقبره سلطانیه است.(71).

مقرنسهای آویزان در بناهای دورة مغول کم نیست. البته این نوع مقرنس را بطور قطع نمی‌توان از انواع دیگر تفکیک کرد زیرا هر چهار دسته مقرنس کم یا بیش در فضای مجاور خود پیش رفته است ولی چند مثال که بیشتر مفهوم با شکل استالاکتیت را تصدیق می‌کند ذیلاً معرفی می‌شود.

اول مقرنس گچی سر در ورودی مقبره با یزدی در بسطام مورخ حدود 700 هجری(72).

دوم مقرنس گچی دهنه مقابل سر در ورودی هارونیه طوس مورخ اوایل قرن هشتم هجری(73).

سوم مقرنس کاشی سر در ورودی مسجد جامع ورامین مورخ 722 هجری که وسیله تیرهایی که از طاق‌آجری گوشار بیرون آمده نگهداری می‌شود074).

چهارم مقرنس سر در ورودی مسجد جامع یزد مورخ 724 هجری(75).

پنجم مقرنس ایوان جنوبی مسجد جامع نطنز مورخ 704 هجری(76).

مقرنسهای لانه زنبوری یا شبه آن در بعضی بناهای دورة مغول بکار رفته ولی مثال روشن ما در این مورد تقریباً منحصر به مقبره شیخ الصمد اصفهانی واقع در نطنز مورخ 707 هجری است. این مقرنس در بالای کتیبه گچ‌بری شده مقبره و در روی هشت نقطه اصلی نیم ستونهای زوایای آن قرار گرفته و به استثنای هشت پنجره تقریباً تمام سطح داخلی گنبد را پر کرده است. طرز قرار گرفتن سطوح مقعر نامنظم است ولی رویهم رفته بالوزیها وشش ضلعی‌های خود یک طرح لانه زنبوری را به خوبی القاء می‌کند(77). مقرنس نیم گنبد سر در ورودی مسجد جامع اشتر خان نیز بطوریکه قبلاً اشاره شد می‌تواند یک طرح لانه زنبوری را القاء کند(78).

اضافه بر چهار دسته مقرنسهای مذکورنمونه‌های جالب توجهی که در خور مطالعه جداگانه است وجود دارد و دلیل تنوع این عنصر تزیینی در دورة مغول می‌باشد.

1-محراب مسجد جامع اردبیل مورخ قرن هشتم هجری-این محراب عبارت از طاق‌نمایی است که در بین سه نوار، یک پهن در بین و دوباریک، به شکل یک قاب قرار دارد و قوس آن در محل کلید اندکی شکسته بنظر می‌رسد. در بالای این قوس یک باند مستطیل ودر بالای آن یک تزیین مثلثی به چشم می‌خورد که مقرنس گچی مورد نظر ما در طرفین بالای آن مثلث وجود دارد.

واحدهای مقرنس عبارت از سطوح مقعر و شبه بعضی واحدهایی است که تاکنون از آنها صحبت کرده‌ایم ولی طرز قرار گرفتن این واحدها متفاوت است به این معنی که یک ردیف عمودی در راست و ردیف دیگر در سمت چپ شکاف مثلثی واقع است و تا چهار دفعه یکی روی دیگری قرار می‌گیرد و در ردیف پنجم، یعنی روی شکل مثلث سطح مقعر، نصف یک گنبد بیضوی را که با سه ردیف عمودی مقرنس مزین شده است نشان می‌دهد(79). شبیه این مقرنس را از لحاظ شکل کلی در سر در ورودی تالار مربع مسجد ورامین مورخ 723 هجری نیز می‌بینیم(80).

2-مسجد جامع اشترخان اصفهان مورخ 715 هجری-در این مسجد، اضافه بر مقرنس که قبلاً معرفی کردیم. دو نوع مقرنس به جالب توجه دیگر نیز وجود دارد:

اول مقرنس ایوان جلو تالار مربع مسجد. در ته این ایوان سه درگاه دیده می‌شود: یک عریض و رفیع در وسط و دو کم عرض و کم ارتفاع در طرفین. در بالای این سه درگاه،-هم سطح با کلید قوس شکسته رفیع، سطح مقرنس مثلثی وجود دارد: یک کم عمق درست در روی قوس درگاه رفیع و در دو عمیق در روی دو گوشه. و بین ساقهای خمیده این مثلثها با سطوح مقعر لوزی و بین اضلاع این لوزیها با مثلثهای مقعر که قاعدة آنها در بالا است پر شده است. مجموع مثلثهای پایین و بالا و لوزهای بین آنها یک مقرنس نسبتاً ساده در زیر نیم گنبد ایوان بوجود آورده است(81).

22-محراب ایوان جنوبی مسجد جامع گناباد-مورخ 609 هجری که دو ردیف مقرنس ظریف را نشان می‌دهد.

دوم مقرنس زیر گنبد تالار مربع مسجد. در فاصله بین جناحهای دو قوس و دایره زیر گنبد مدور و به عبارت دیگر گوشوارهای لچکی یک مقرنس مثلثی مستقل با لوزیهای مقعر القاء گردیده است(82).

مقبره شیخ یوسف سروستانی در سروتان مورخ 714 هجری-ورودی این مقبره با یک قاب تزیین مستطیل مشخص است و مقرنس مورد نظر ما در بالای این قاب به چشم می‌خورد. این مقرنس ساده عبارت از دو ردیف سطوح مقعر است که در طرفین ردیف بالا جرزهایی که ته آنها بریده به نظر می‌‹سد قرار دارد. این مقرنس از طرفی شباهت به مقرنس داخل محراب ایوان جنوبی مسجد جامع گناباد(شکل 22) مورخ 609 هجری(83) و از طرف دیگر شباهت زیاد به مقرنس بالای سطح خارجی کعبه زردشت مربوط به دوره هخامنشی، که قبلاً دربارة آن صحبت کردیم(84) دارد.