دوره ی سلجوقی (قرن5_6ه.ق):

 اولین نمونه آرامگاههای ایرانی باقی مانده مربوط به قرن 4ه.ق بوده که ازلحاظ ریخت شناسی به دودسته کلی مقابربرجی شکل وچهارگوشهای گنبددارقابل تقسیم بندی بوده اند.

آرامگاههای این دوره (قرن4ه.ق)ازلحاظ نوع شخص مدفون در آنها به دو دسته یکی آرامگاه ائمه شیعه که به دلیل ساختمان سازیهای متعدد اصالت ساختمان اولیه خود را از دست داده وتنها از طریق متون قابل پیگردی وتشخیص می باشد وبیشتر از نوع چهارگوش های گنبدداربوده ودیگری مقبره ی سلاطین بود که خود شامل مقابر برجی شکل وچهار گوشهای گنبددارمی باشد.

همانگونه که هجوم ترکان وتشکیل حکومتهای ایشان ازجنبه های گوناگون تاثیرات زیادی در سرزمین ایران داشت ،براین اساس در الگوی ساختمانی آرامگاهها ونوع اشخاصی که برای آنها مقبره ساخته می شد ،شاهد تغییرات موارد جدیدی می باشیم.

باغلبه ی ترکان سنی مذهب ،مذهب تسنن در ایران حاکمیت مضاعفی یافت وشاهد گسترش آرامگاه سازی برای اولیاءالله وعرفای نامی وصحابه ی پیامیر(ص)هستیم.ازطرف دیگرباتوجه به رشد وگسترش نظام زمین داری فرماندهان نظامی شاهد روند روبه رشد مقبره سازی برای این اشخاص هستیم .

دراین دوره ازلحاظ فنی ومعماری نیز تحولات وابداعات شگرفی در ساختمان مقابر هر دودسته دیده می شود (برجی شکل،چهار گوش گنبددار)که از یک طرف موجب تنوع ساختمانی مقابرشده واز طرفی پیشرفتهای فنی خاصی رادر معماری این دوره به وجود آورده است.برخی از این تحولات در ادامه مسیری است که شروع آن به دوره ی قبل (قرن1تا4ه.ق)بازمیگردد وبرخی از ابداعات ویژه ی این عصر است که به اشکال گوناگون در دوره های بعدنیز تداوم دارد.

یکی از ابداعات مقابر ایرانیان در این عصر پیدایش پیش طاق یا سردر ورودی بنا است که به شکل سردر بلند ومرتفع نمای پیشین بناراازسایر قسمتها متمایز می کرد .

همانگونه که پیشتر اشاره شدنقطه ی آغازین پیش طاق از مقبره ی عرب آتادر تیم سمرقند قابا پیگردی بوده لیکن به شکل واضح ومشخص شروع آن در مقابر سلجوقی واقع در سرخس وصحنه در جنوب ترکمنستان مربوط به اواسط قرن 5ه.ق دیده می شودودر ادامه در مقابر اوزگند و اورگنج واقع در آسیای میانه پیچیدگی هاوپیشرفتهای خاص خود را دارا می باشد .

در ارتباط با مرحله انتقالی گنبد در مقابر چهار گوش گنبددار تحولات وپیشرفتهایی در ادامه ی کارهای دوره ی قبل انجام گرفت .

سه کنج های ساده ی آرامگاه سامانیان در بخارا وکمی تزئینی در عرب آتا در دوازده امام یزد (سه کنج مقرنس کاری شده)پیشرفته تر گردیده وسرانجام اوج پیشرفت وکمال آن در گنبد خانه های جامع اصفهان نمود یافت وار آنجا بود که الگویی گردید برای سایر ابنیه دوره ی سلجوقی ومنجمله مقابر چهار گوش گنبد دار آن که نمونه های بزرگ آن اقتباسی بود از گنبد خانه های مساجد این دوره با در نظر گرفتن کلیات مطروح در بالا اینک به بررسی آرامگاههای این دوره پرداخته می شود.

چهار گوشهای گنبددار:

همانند دوره ی قبل یکی از اشکال رایج ساختمانی در مقابر دوره ی سلجوقی طرح چهار گوش گنبددار بوده که در این دوره از جنبه های فنی ومعماری ابعاد وزیبا شناسی پیشرفتهای بسیاری نمود.یکی ازابداعات این عصر استفاده از هشت ضلعی بود.(لازم به ذکر است که این طرح در این دوره هم درمقابر برجی شکل وهم در مقابری که آنرا چهار گوش گنبددار می نامندوجود دارد وهمانطور که پیشتر اشاره گردید جهت تمایز آنها از یکدیگر نسبت ارتفاع به عرض سنجیده می شود.در پایان می بایست اشاره کرد برخی محققان گونه ای از هشت ضلعی را تحت عنوان سبکی متفاوت در کنارمقابر برجی وچهار گوشهای گنبددار آورده اند که ایراداتی برآن وارد است).

طرح هشت ضلعی مزایای زیادی برای ساختمان مقابر در بر داشت یکی اینکه نیازمندیها کانون متمرکزکه در نتیجه سنگ قبر(ضریح یا صندوق قبر)به وجود آمده بود را جواب می داد دوم اینکه حداکثر فضارا برای طواف وزیلرت به وجود می آورد ودیگری اینکه فضای فراختری در بنا ایجاد می کرد که متعاقب آن موجبات سهولت انجام کارهای معماری واجرای بهتر آنها می شد.از جمله مهمترین مقابر چهار گوش گنبد دار این دوره موارد زیر قابل ذکراست:

به نظر می رسداین بنا آرامگاه سید محمد نوربخش معروف به علوی از بزرگان شیعه واهالی خراسان بوده است.

در رابطه باتاریخچه ی این بنا بین محققان شک وتردیدهایی وجود دارد،چنانچه برخی آن را سلجوقی وبرخی آنرا را مربوط به دوره ی ایلخانی می دانند ولیکن آنچه صحیح به نظر نمی رسد آن است که این بنا در دوره ی سلجوقی بر پاشده وبرخی از تزئینات آن در دوره ی ایلخانی انجام گرفته است.

این بنا مربع شکل بوده وگوشه های آن در نمای خارجی دارای لبه های ستاره ای شکل است،مقبره دارای پوششی گنبدی بوده که در ساحل حاضر اثری آن باقی نمانده است.ودر قسمتهایی به جای آن از پوشش مسطح چوبی استفاده کرده اند.

سرداب کوچکی در فضای زیرین مقبره وجود دارد که راه یابی بدان از طریق درگاهی است که در کف مقبره در روبروی محراب واقع شده است.

محراب گچبری شده ی این بنا از زیبایی چشمگیری برخوردار است .

گچبری عمده ترین تزئین بکاررفته در این بنا می باشد که تمامی سطوح داخلی وسطح خارجی ورودی بنا را تزئین نموده است .

آجرکاری از دیگر تزئیناتی است که برخی قسمتهای بنا با آن تزئین گردیده است، این بنا در شکل وساختار کلی شباهتهایی با گنبد سرخ مراغه دارد.

این دو برج در منطقه ی خرقان واقع در جنوب غربی قزوین واقع شده است.این دو بنا در فاصله ی 29متری یکدیگر در محوطه ایی مسطح قرار گرفته اند .بلندی برجها حدود 13متر وقطر آنها حدود 11متراست.این بنا با نقشه هشت ضلعی احداث شده ودر اضلاع هشتگانه آن هشت ستون مدور قرار گرفته است.

در پی ها برجها از سنگ ودر بدنه وپوشش تماما ار آجر استفاده گردیده.از نظر آجرکاری وطرحهای بسیار زیبای آنها از زمره شاهکارهایی معماری دوره ی سلجوقی محسوب می شوند گنبد بکاررفته در هر دوبرج به صورت به صورت گنبد دوپوش است که پوشش خارجی آن فروریخته واز جمله قدیمی ترین  گنبدهای دوپوش در معماری ایران محسوب می شوند.

برج بخاطر جهت جغرافیایی می توان برج کهن ترراکه  ،بر اساس کتیبه ی موجود مربوط به سال 460ه.ق است برج شرقی وبرج دیگر که مربوط به سال 486ه.ق است را برج غربی نامید.

این دو برج شباهتهای بسیاری با یکدیگر داشته وتنها تفاوتهای جزئی در ابعاد آنها دیده می شود مضاعف بر اینکه جزئیات تزئینی داخل وخارج آنها نیز می توان تفاوتهای اندکی را ملاحظه نمود که بارزترین آنها وجود نقاشی دیواری در برج شرقی وعدم وجوداین تزئینات در برج غربی است.

این نقوش دیواری در داخل برج شرق در سه قسمت انجام شده؛ یکی در داخل طاقی ها،روی گوشواره های هشتگانه ودیگری در قسمت کاربندی زیر ساقه ی گنبد و زیر پوشش بنا.

این نقاشیها عمدتا به رنگهای آبی ،سیاه، قهوه ایی تیره وروشن شامل نقش قندیل ،طاووس ؛ستاره ی هشت پر وستاره ی شش پر ،درخت انار وگل وبوته است.

تزئینات آجرکاری هردو برج که بر روی تمامی اضلاع هشتگانه به گردن گنبد وستونهای مدور بکاررفته بیشتر از 25 نوع طرح مختلف را از نقوش گره بندی هندسی را نشان می دهد .

از دیگر تزئینات این دو برج کاشیکاری است که شامل کاشی های یکرنگ فیروزه ایی است که در پیشانی ساختمان بکاررفته واز جمله قدیمی ترین تزئینات کاشی کاری بکاررفته در بناههای ایران است.

براساس کتیبه های موجود به ضریح چوبی صفوی در بنا مقبره آرامگاه دو شخصیت مذهبی بوده وبه محمدبن موسی الکاظم وخواهرش جدیده خاتون بنت موسی الکاظم نسبت داده شده است.تحقیقات اخیر نشان داده که دو بنا مربوط به دوتن از شخصیتهای بزرگ دوره ی سلجوقی بوده است. 

مقابر برجی شکل:

مقابر برجی شکل این دوره تنوع زیادی درشکل وتزئینات نشان می دهد.شاید بتوان آنها را به گونه هایی همچون مدور که خود شامل مدور ساده ومدور ترک دار می شود وچند ضلعی شامل هشت ضلعی وده ضلعی تقسیم بندی نمود.مقابرربجی شکل در دوره سلجوقی بیشتر مورد عنایت بود وشکل غالب مقابر را تشکیل می داد،در حقیقت می توان مقابر برجی شکل دوره ی سلجوقی را بهترین نمونه های این گونه واوج استفاده ار آنها در تاریخ مقبره های برجی شکل ساخته شده .در دوره های مختلف داشت(البته با استثناء قرار دادن گنبد قابوس).

در اینجا به معرفی برخی نمونه های شاخص این دوره پرداخته می شود:

این مقبره در شهرری تهران واقع شده است وهمواره مورد توجه جهانگردان وشرق شناسان بوده ومطالب مبسوطی در رابطه با آن نوشته اند.در این بنا تعمیراتی در دوره ی ناصر الدین شاه قاجار انجام شدوطی مقاله ایی که در ارتباط با آن نگاشته شدبنا را به طغرل سلجوقی منتسب نمودند.

مصالح اصلی بنا آجر بوده وتزئینات آن به مقرنس کاریهای آجری قسمت فوقانی آن محدود می شود پوشش خارجی بنا در حال حاضر فرو ریخته است وبه احتمال بسیار زیاد از نوعی گنبدی بوده است.این بنا جزءمقابر مدور ترک دار قرار می گیرد ،بدین شکل که از داخل مدور واز خارج دارای 24ترک برجسته مثلث شکل است که حالت ستاره مانند بدان داده است.

در حال حاضر کتیبه بنا به شکل بسیار تخریب شده ایی در آمده وقابل خواندن نیست ولی احتمال داده می شود که مقبره در دوره ی سلجوقی در سال 534ه.ق ساخته شده باشد.

برج دماوند:

در نزدیکی شهر دماوند واقع در 70 کیلومتری شمال شرق تهران بر فراز تپه ایی مشرف بر شهر واقع شده است.

این بنای آجری از داخل مدور واز بیرون به شکل هشت ضلعی با بدنه ی منشوری است که گوشه های آن به وسیله ی ستونهای نیم دایره تقویت شده است.

تزئینات بنا شامل نقوش آجرکاری ومقرنس کاریهای زیبای آجری است.ودارای پوشش گنبدی می باشد مصالح اصلی برج آجر بوده ودارای سردابه ی سنگی کوچکی نیز می باشد.

این بنا فاقد هرگونه کتیبه ایی است ولیکن با توجه به ویژگیهای معماری وتزئین به دوران سلجوقی منتسب بوده وهویت شخص مدفون در آن مشخص نمی باشد.

از دیگر مقابر برجی شکل این دوره می توان به گنبد علی در ابرقو با طرح هشت ضلعی ،گنبد یوسف بن قصیر در نخجوان با نقشه ی هشت ضلعی ،برخ نقاره شهر ری با نقشه ی هشت ضلعی ترک دار ،مقبره ی مومنه خاتون در نخجوان با نقشه ی ده ضلعی منشوری وگنبد کبود مراغه معروف به مقبره ی مادر هلاکو با نقشه ی ده ضلعی منشوری می توان اشاره کرد.