کاروانسراها:

دوره ی سلجوقی:

در دوره ی سلجوقی به واسطه ی حکومت مقتدر مرکزی،وسعت قلمرو وامنیت ورونق اقتصادی وبازرگانی ناشی از آن راههای تجاری وبناهای مرتبط بدان رونق خاص خود را پیدا کرده است.همانگونه که سبک چهار ایوانی یکی از سبکهای غالب این عصر در انواع گوناگونی از بناها ترویج یافته بود،کاروانسراها نیز از این قاعده مبری نبوده واکثراً بدین سبک بر پا می گردیدند.ولیکن سبکهای متفرقه دیگری نیز وجود داشته است.نگاهی کلی بر کاروانسراهای این دوره نشان از دوگانگی وچند گانگی نقش آنهاست؛که گاهاً در نقش های نظامی ودفاعی ودر مواردی در کارکردهای سلطنتی وحکومتی آنها جلوه می یابد.به هرحال وجود این کاروانسراها نشان برجسته ایی از تحولات اجتماعی ،اقتصادی آن دوره است.ویژگیهای شاخص برخی از این کاروانسراها که در نوع پلان وتزئینات بسیار پرکاربرد تجسم یافته است برای همیشه مختص این دوره باقی ماند وعلی رغم نمونه های باشکوه دوره های بعد علی الخصوص نمونه های دوره ی صفوی،همچنان بی بدیل می ماند،بی شک ریشه های این مسئله را می بایست ورای ویژگیهای معمارانه، بلکه در بسترهای فرهنگی ،اجتماعی،رفتاری،ودرباری آن دوره جستجو نمود.

در اینجا چند کاروانسرای شاخص این دوره معرفی می شوند:

رباط شرف:

این بنا در 70کیلومتری جنوب سرخس بر سر شاهراه کهن خراسان از یک طرف به ماوراءالنهر واز طرفی به بین النهرین ارتباط داشت،در حد فاصل نیشابور به مرو واقع شده است.طبق مدارک تاریخی بانی بنا شرف الدین ابو طاهربن سعدالدین علی القمی حاکم مرو ووزیر سلطان سنجر سلجوقی بود.کتیبه های موجود بنا تاریخ 508ه.ق و549ه.ق را نشان می دهد.

این بنای زیبای آجری از 2حیاط چهار ایوانی تشکیل میشود.هرکدام از حیاط ها دارای سردرهای ورودی تزئینی پرکار می باشند.دیواره ی خارجی بنا در گوشه ها واضلاع بنا در مجموع دارای 6برج می باشد.دورتادور دو حیاط رواقهایی وجود داشته ودر پشت آن اتاقها وتالارهایی قرار دارد.حیاط اول مستطیل شکل بوده ودر دو طرف مدخل ورودی آن دو اصطبل طویل برای چهار پایان تعبیه شده است.حیاط دوم به نسبت حیاط اول بزرگتر بوده و2تالار وجود دارد که محل اسکان نگهبانان بوده ودر کنار آنها تزئینات پرکارتری وبی شماری در آن بکاررفته است.در هر یک طرف سردر ورودی این حیاط نمازخانه ایی با محراب تزئینی وجود داشته ودر طرف دیگر تالاری مستطیل شکل قرار دارد.ساختمانهای اصلی وشاخص تر این حیاط در طرفین ایوان بزرگ شمالی آن واقع شده ودر چهار گوشه ی آن دو تالار گنبد دار و2تالار ستوندار ساخته شده است.

این بنا از لحاظ نوع وچگونگی تزئینات که شامل انواع طرحهای بسیار زیبای آجرکاری،گچبری وتلفیقی از آن دو است.در زمره ی یکی از شاخص ترین آثار دوره ی سلجوقی به طور اخص ویکی از زیباترین بناهای ایران اسلامی به طور اعم قرار دارد.ودر نزد اندیشمندان به عنوان موزه ی هنرومعماری مطرح است.کتیبه های متعدد وهمچنین شیوه های ساختمانی آن حاکی از ساختمان سازیهاوتعمیرات مکرر بنا در طول سالیان وقرون است که اولین نمونه تعمیرات آن بدست ترکان خاتون همسر سلطان سنجر صورت گرفته است.در ارتباط با کاربری بنا وچگونگی آن نظرات مختلفی قابل طرح وبررسی است از جمله اینکه حیاط اول برای استفاده مردمان وحیاط دوم مختص استفاده ی خاندان سلطنتی بوده است ویا اینکه احتمالاًبنا مقرحکومتی یکی از فرمانروایان آن مناطق بوده وبه نوعی یکی از کاخهای سلطنتی بوده است.

رباط زعفرانیه:

این کاروانسرا در نزدیکی سبزوار وبه سر راه شاهراه خراسان قرار داشته است که امروزه اثری از آن باقی نمانده است.این بنا نیز مانند رباط شرف از دو حیاط تشکیل شده ودارای تزئینات بی شماری می باشد.این کاروانسرا همراه بناهایی همچون بازار،مسجد،حمام مجموعه ایی بی مانند را تشکیل می داد. پیرامون حیاط هایی این کاروانسرا اتاقهایی وجود دارد که در جلوی هرکدام ایوانی قرار گرفته ومکانهایی به عنوان اصطبل چهارپایان وجود دارد.وجود تاسیسات متعدد پیرامون بنا حجم گسترده ی تزئینات وابعاد وسیع ونوع پلان کاروانسرا(نشان دهنده ی آن است که بنا همانند رباط شرف کارکرد که بنا فراتر از کاروانسرا معمولی بوده احتمال استفاده ی سلطنتی از آن را افزایش می دهد.

رباط ملک:

این بنا در حد فاصل شاهراه باستانی سمرقند وبخارا قرار گرفته ودر حال حاضر خارج از مرزهای قلمرو ایران ودر کشور ازبکستان امروزی واقع شده است.تنها قسمتهای باقی مانده آن سردر ورودی ودیواره های جانبی آن وقسمتهایی از جبهه ی اصلی آن است.طرح بازسازی شده ی بنا تا حدودی عجیب وغیرقابل تبیین است.شامل مجموعه ایی از حیاطها،اتاقها ویک تالار گنبددار بزرگ است.به هرحال آنچنانچه مشخص است کاروانسرای یاد شده همانند دو نمونه ی اخیرالذکر با ابعاد وسیع ،حیاطهای متعدد وتزئیناتی که دارد،حاکی از بنایی کاخ مانند است که در راستای رفاه حال مسافران،توجهات بسیاری بدان شده است.مصالح این بنا از خشت بوده که روکش آجری در آن بکاررفته است.یکی از ویژگیهای خاص معماری این بنا در نمای خارجی طرفین سردر ورودی آن است؛بدین شکل که ستونهای آجری مدوری که در قسمتهای فوقانی به طاقهایی متصل می شوند؛این دیوارها را تزئین کرده وبه بنا نمای سیلو مانند داده است.به احتمال زیاد این فرم در برگرفته از معماری بومی کهن آسیای مرکزی بوده است.براساس کتیبه های موجود این بنا در سال 471ه.ق توسط نصربن ابراهیم(شمس الدین)داماد الب ارسلان سلجوقی ساخته شده است.تزئینات آجرکاری این بنا از نمونه های شاخص دوره ی سلجوقی محسوب می شود.به طور کلی باتوجه به ویژگیهای فضایی،معماری وتزئینی 3کاروانسرای یاد شده وموقعیت مکانی آنها بر سر شاه راه های باقیمانده خراسان که مرکز عمده ی حکومتی دوره ی سلجوقی را به هم متصل کرده است،احتمالاً بناهای یادشده به عنوان کاروانسراهای سلطنتی در کنار استفاده های عمومی،مورد استفاده واسکان افراد خاندان سلطنتی بوده است.

رباط انوشیروان:

برسر راه سمنان به شاهرود در آهوان قرار گرفته ودر قرن 5ه.ق توسط شرف المعالی انوشیروان زیادی بنیان نهاده شده ودر دوره ی صفوی تعمیراتی در آن صورت گرفت.این بنای مربع شکل دارای حیاطی است که پیرامون آن رواقها ودر پشت آن اتاقهای کاروانیان واصطبل ها قرار دارد.سبک بنا به شکل چهارایوانی می باشد.برجهای نیم دایره ایی متعددی در گوشه های وفواصل اضلاع دیواره های خارجی بنا قرار گرفته است.

رباط دایرخاتون:

این بنای مربع شکل به اواخر قرن 5ه.ق تعلق داشته وبه سبک چهار ایوانی ساخته شده است.از دیگر کاروانسراهای این دوره عملکردهای دوگانه ی نظامی وبازرگانی را در خود داشته است می توان به رباط ترک در نزدیکی دلیجان ورباط سلطان در نزدیکی اصفهان اشاره نمود.

کاروانسرای مرند:

این کاروانسرا در 13کیلومتری شمال مرند سر راه تبریز وجلفا قرار گرفته است.یکی از عالی ترین بناهای دوره ی ایلخانی بوده وتزئینات آن با دقت کامل صورت گرفته است.کاروانسرا مستطیل شکل بوده ودارای سردر ورودی عظیم با دو باستیون کناری وبرجهای خارجی است.اتاقهای دورتادور حیاط کاروانسرا از بین رفته است وبه این دلیل نمی توان طرح آنرا مشخص کرد.تزئینات زیبای کاشیکاری وآجرکاری اولین کاروانسرا دیده می شود.باتوجه به کتیبه در اوایل سده ی هشتم ه.ق ساخته شده است.

کاروانسرای سرچم:

این کاروانسرا در سرچم فین زنجان ومیانه سر راه قزوین وتبریز قرار دارد.به شکل چهار ایوانی ساخته شده است.با توجه به کتیبه ی این بنا در زمان آخرین ایلخان مغول سلطان ابوسعید ساخته شده است.تزئینات سنگ کاری زیبایی در این کاروانسرا دیده می شود.در این بنا در سردر ورودی شاهد استفاده از سنگ سیاه وکتیبه ی مرمری هستیم که ممکن است این خصوصیت مستقیماً از بناهای سوریه آن دوره اقتباس شده باشد.

کاروانسرای سین:

جای بسی تأسف است که از این کاروانسرای مغولی در حال حاضر هیچ اثری باقی نمانده.این کاروانسرا در نزدیک قریه ی سین در 21کیلومتری شمال اصفهان بر سر راهی بوده که سالها جزء شاهراههای ایران محسوب می شده است.(لازم بذکر است که این بنا در دو دهه ی اخیر به دست مردمان ناآگاه به طور کامل تخریب شده واز مصالح آن برای ساخت خانه های وتقویت و کودهی زمینهای کشاورزی استفاده شده؛سرنوشتی که برای گروه کثیری از بناهای ایرانی مخصوصاً بناهای مربوط به راه ها وراه داری که در مناطق روستایی قرار داشته اند پیش آمده است.به هر حال دونالد ویلبر در زمان پابرجایی بنا آن را بررسی کرده است:

این کاروانسرا مستطیل شکل بوده ودارای سردر ورودی عظیمی بوده که همچون کاروانسراهای دیگر مغولی در میان دو باستیون قرار داشته.

از نمای داخلی آن چیز زیادی باقی نمانده وفقط هشتی ورودی آن وجود داشته که به شکل شش ضلعی بوده که طرح آن نادر است(لازم به ذکر است بیشتر هشتی ها هشت ضلعی یا مربع شکل بوده اند.).

قسمتی از جزوات دکتر عباسعلی احمدی،هنراسلامی 2،نیمسال 1390-91