مناره ها:

دوره ی سلجوقی :

یکی از دوره های اوج مناره سازی قرون 5و6ه.ق است که طی آن در منطقه ایی گسترد.از نواحی غربی افغانستان تا نواحی شمال غربی آذربایجان بسیاری از آنها برپا گردیده بود.برخی از این بناها متعلق به مساجد بوده اند. بعدها در برخی از نمونه هایی در دوره های بعد،پیرامون آنها ساختمانهایی همچون مسجد وسایر بناها اضافه گردید.کنارآنها مسجد ساخته شده وبرخی به شکل تک ومنفرد هستند که در ارتباط با کارکرد وماهیت دو دسته ی اخیر با قطع ویقین نمی توان نظری داد.با توجه به بررسی موارد گوناگون همچون موقعیت جغرافیایی،چگونگی ارتباط با بناهای پیرامون،نوع تزئینات ،اشکال ومفاد کتیبه های بکاررفته در این مناره ها،ارتفاع وتعداد زیاد آنها ،تعیین کاربری برخی از آنها تا حدودی امکان پذیر بوده است.

ولیکن تعیین وتبین کاربری واهداف ساخت برخی نمونه ها با اشکالاتی همراه بوده وبیشتر در حوزه ی حدس وگمان مطرح می شود.با در نظر گرفتن موارد مطروح در ارتباط با کاربری این مناره ها می توان موارد ذیل را عنوان کرد:

برخی نمونه ها نشان ویادمانی از پیروزیهای مهم بوده است.بدین منظور ایجاد شده اند ،بارزترین نمونه از این گونه مناره ی جام در قسمت مرکزی افغانستان واقع در نزدیکی شهر فیروزکوه پایتخت سلاطین غوری است که در قرون 6ه.ق توسط سلطان غیاث الدین محمدبن سام غوری ساخته شده.موقعیت مکانی مناره به نحوی است که امکان وجود مسجد در کنار آن رد می شود.این مناره دارای کتیبه های بی شماری است که در بردارنده ی آیات قرآنی شامل قسمتهایی از سوره ی مریم بوده وهمچنین شرح وستایش را در بر می گیرد.

با توجه به مفاد کتیبه ها موقعیت مکانی بنا(در نقطه ایی پرت که از لحاظ جغرافیای محدوده ی سکونت کفار بود،همچنین عظمت وارتفاع بیش از حد مناره «بیش از 60متر»سمبلی از پیروزیها وفتح نامه ایی بوده باشد که در آجر به عنوان یادمان نقش بسته واز طرف دیگر نشان دهنده ی نقش مهم ساختمان به عنوان پیام ونشانی از مذهب اسلام در آن قلمرو می باشد).

به نظر می رسد نمونه هایی از مناره های این دوره که عمدتاً در کنار راههایی کاروان رو قرار داشته اند.به عنوان میل راهنما وراهنمای مسافران کاربری داشته است.

از جمله این موارد می توان به میل خسروگرد در نزدیکی سبزوار،منار کرات در خراسان ،منار قاسم آباد در مکران سیستان(در حال حاضر وجود ندارد)می توان اشاره کرد.

از دیگر فرضیاتی که در مورد مناره های دوره ی سلجوقی،مخصوصاًدر ارتباط با نمونه های موجود در شهرهایی همچون اصفهان (که به وفور یافت می شوند)می توان مطرح کرد.موارد ذیل قابل اشاره است:

شاید برخی از آنها نشان دهنده ی وجود اقامتگاههایی جهت اسکان وپذیرایی مهمانان ومسافران در شهر بوده اند؛چرا که در دوره ی بعد (ایلخانی)در اصفهان بنایی با نام دارالضیافه وجود دارد که تنها آثار باقی مانده ی آن دو مناره عظیم است که با توجه به مطالعات انجام شده این بنا مکانی برای پذیرایی از مسافران بوده است.همانطور که در اروپای قرون وسطی برخی نمازخانه ها وکلیساهای جامع بیان کننده ی سرسپردگی افراد بوده احتمال دارد برخی مناره های این دوره نیز چنین کارکرد مشابهی می داشتند یا احتمال دارد مانند برخی برجهای ناقوس کلیساهای ایتالیا که نماد برخی خاندانها محسوب می شدند تعدادی از مناره های یاد شده نماد ونشان برخی خاندانها وطوایف بوده باشند.

به طور کلی در ارتباط با کاربری وکارکرد این مناره ها شاید نتوان کاربرد موردی خاصی را مطرح کرد .احتمال دارد که مجموعه ایی از کاربردهایی یاد شده در یک مناره لحاظ می شده،کارکرد مذهبی مناره هایی که در نزدیکی مساجد قرار داشتند امری مسلم است ولیکن همچین نمونه ها در عین حال می توانست کارکردهای دیگری همچون میل راهنما داشته باشد.ازجمله نمونه های اخیر می توان به مناره های واقع در کنار مساجد این دوره در روستاها ی پیرامونی اصفهان که برسر شاه راههای عمده قرار داشت اشاره کرد در مجموع تعدد وشکوه و عظمت مناره های این دوره را شاید بتوان بدین نحو تفسیر کرد که آنها نشانی بر اعتقادات دینی راسخ حکام سلجوقی (به عنوان مهاجمان نومسلمان)مخصوصاً بر مذهب تسنن ودر ادامه نشانی از وفاداری به خلفای عباسی به عنوان امیرالمومنین وداعیان این مذهب ومتعاقب آن بدست آوردن جایگاه مردمی در نتیجه ی بروز وظهور جنبه ی تبلیغاتی این بنا بوده است. از دیگر ویژگیهای مناره سازی در این دوره وجود اولین نمونه های مناره های جفتی است که از قدیمی ترین نمونه ی آن می توان به دو مناره ی مسجد امام حسن اردستان(553ه.ق) اشاره کرد که در حال حاضر تنها سردر آن باقی مانده واز دو مناره ی سردر،تنها قسمتهای تحتانی یکی از مناره ها باقی مانده است ودیگری دو مناره مسجد نخجوان مربوط به سال 582ه.ق باشد.با توجه به منابع مکتوب استفاده از مناره های جفتی از قرن 4ه.ق قابل پی گردی می باشد.

مناره های این دوره عمدتاً آجری بوده وبه اشکال استوانه ی ساده ومخروطی می باشند.این مناره ها بسیار تزئینی بوده وعنصر غالب تزئینات آنرا آجرکاری تشکیل می دهد.همانگونه که پیشتر نیز دیده شده بود (مثلاً در آرامگاه سامانیان در بخارا)بهترین شیوه برای نمایان شدن بهتر بناهای دارای سطوح کوچک استفاده از تزئینات آجری بود،برهمین اساس وهمچنین غلبه ی تزئینات آجرکاری به عنوان مشخصه ی ویژه معماری وابسته بدان در معماری این دوره، شاهد استفاده ی گسترده ی آجرکاری در تزئین این مناره ها می باشیم.

این تزئینات شامل انواع نقوش گره بندی هندسی همچون چند ضلعی ها ،مستطیل ها،مربع ها، مثلث ها ،لوزیها ،زیگزاکی ها،صلیبها ومشبک ها بود که با ریزه کاری جالب وچشمگیر ویا پس وپیش گذاشتن آجرها جلوه می یافت.از موارد جالب توجه در مورد این تزئینات رعایت ارتباط وتناسب بین نقوش واشکال سطوح زیرین آن بود.از دیگر موضوعات تزئینات آجرکاری این مناره ها کتیبه های آن بود که قطعاتی از آجر را به شیوه ی معرق سازی طراحی کرده وآنگاه بر بدنه ی مناره با استفاده ازگچ الصاق می کردند وجود چنین تزئیناتی مناره های دوره ی سلجوقی را به عنوان جلوگاهی از زیباترین آثار معماری مطرح کرده است.

کاشیکاری ازدیگر تزئیناتی است که به شکل بسیار مختصر وجزئی وعمدتاً جهت ایجاد برخی کتیبه ها در قالب کاشی های معقلی ویکرنگ در تزئین مناره های این دوره به کار رفته است.قدیمی ترین نمونه های کاربرد کاشی در مناره های این دوره در کتیبه های مناره ی مسجد جامع دامغان است(متعلق به قرن 5ه.ق)که به عنوان کهن ترین نمونه ی کاربرد کاشی در بناهای اسلامی ایران در مقیاس کلان ومناره ها در مقیاس خرد می باشد.از دیگر تزئینات مناره های این دوره مقرنس کاری است که معمولاً در قسمت فوقانی وتاج مناره ها بکار می رفت